Organizacja Narodów Zjednoczonych
 
Encyklopedia PWN
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Narody Zjednoczone (NZ), ang. United Nations Wymowa(UN), arab. Munazzamat al-Umami al-Muttahida, chiń. Lianheguo, fr. Organisation des Nations Unies (ONU), hiszp. Organización de las Naciones Unidas (ONU), ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj (OON),
organizacja międzynarodowa o charakterze uniwersalnym (powszechnym) i szerokim zakresie działania (kompetencjach ogólnych).
Utworzona na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, która weszła w życie 24 X 1945. Jej powołanie poprzedziły deklaracje polityczne i decyzje mocarstw koalicji antyhitlerowskiej i antyjapońskiej, podjęte podczas II wojny światowej; 1941 w Karcie atlantyckiej Stany Zjednoczone i Wielka Brytania sformułowały zasady kształtowania powojennego ładu światowego, potwierdzone 1942 w Deklaracji Narodów Zjednoczonych, gdzie państwa sprzymierzone po raz pierwszy określiły się jako Narody Zjednoczone (NZ); kolejnymi etapami kształtowania instytucjonalnych ram powojennej współpracy na świecie stały się ustalenia konferencji: moskiewskiej 1943, teherańskiej 1943, w Dumbarton Oaks 1944 i jałtańskiej 1945, podczas których precyzowano założenia i zasady funkcjonowania przyszłej organizacji międzynarodowej, o możliwie szerokim zasięgu światowym, ale uznającej szczególną pozycję mocarstw. Ostateczny tekst Karty Narodów Zjednoczonych opracowano i podpisano podczas konferencji 50 państw sprzymierzonych w San Francisco (24 IV–26 VI 1945). Polska, niereprezentowana na konferencji (nie miała rządu uznawanego przez wszystkie mocarstwa) podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych 16 X 1945 i należy do 51 członków pierwotnych (państw założycieli) ONZ. Do Organizacji mogą należeć tylko państwa (kuriozalnym przypadkiem, od założenia ONZ, było członkostwo Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR, przez co ZSRR miał de facto potrójną reprezentację); 1946–50 przyjęto 9 nowych członków, 1955–56 — 20 (w tym grupę byłych sojuszników Niemiec z II wojny światowej wraz z Japonią), potem liczba członków ONZ stale rosła w wyniku przyjmowania nowych państw (byłych kolonii) z Afryki, Azji, Oceanii i Regionu Karaibskiego; 1973 przyjęto NRD i RFN, 1991–93 Koreę Południową i Koreę Północną oraz państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR, Czechosłowacji i Jugosławii, 2002 — Szwajcarię i Timor Wschodni, 2006 Czarnogórę, a 2011 Sudan Południowy. ONZ liczy 193 członków; do Organizacji nie należy Watykan (współpracuje z ONZ i uczestniczy w niektórych dziedzinach jej aktywności), a także kraje o spornym statusie politycznym (jak Tajwan, Sahara Zachodnia) lub nie w pełni suwerenne.
Jako swe główne cele działania ONZ określa: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie wszechstronnej współpracy i popieranie rozwoju przyjaznych stosunków między państwami, wspieranie rozwoju społecznego, gospodarczego, kulturalnego i humanitarnego oraz harmonizowanie działań państw w tych zakresach, a także działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. Za swe podstawowe zasady ONZ uznaje: suwerenność i równość państw członkowskich oraz nieinterwencję w ich sprawy wewnętrzne, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych i in. źródeł prawa międzynarodowego, pokojowe rozstrzyganie sporów, powstrzymywanie się przez państwa od groźby lub użycia siły, współdziałanie w akcjach ONZ, zapewnienie, aby również państwa nie należące do ONZ nie naruszały pokoju. ONZ posiada międzynarodową zdolność prawną i podmiotowość prawnomiędzynarodową; ma własny emblemat i flagę; główna siedziba znajduje się w Nowym Jorku, siedziby europejskie — w Genewie i Wiedniu; jest finansowana z budżetu pochodzącego ze składek państw członkowskich (ustalanych na podstawie ich wskaźników ekonomicznych; najwięcej — 25% budżetu — wpłacają USA); przedstawiciele państw przy ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z immunitetu; językami oficjalnymi są: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski.
Głównymi organami ONZ są: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Sekretariat, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza i Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków ONZ (każde państwo ma 1 głos); obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, a w razie potrzeby — także na sesjach nadzwyczajnych i specjalnych; ma prawo rozpatrywania wszelkich spraw, które uzna za istotne; pełni nadzór nad całością działalności Organizacji i jej agend; podejmuje uchwały mające w zasadzie charakter zaleceń. Rada Bezpieczeństwa jest głównym organem odpowiedzialnym za międzynarodowe bezpieczeństwo i pokój; pełni funkcje bez przerwy; może m.in. podejmować decyzje dotyczące organizowania akcji zbiorowej (także militarnej) w celu zapobieżenia konfliktowi lub przywrócenia pokoju; liczy 15 członków (do 1965 — 11), w tym 5 członków stałych, którymi są mocarstwa: Chiny (do 1971 reprezentowane przez Republikę Chińską, tj. Tajwan, następnie przez ChRL), Francja, Rosja (do 1991 ZSRR), Stany Zjednoczone i Wielka Brytania; członków niestałych (co roku połowę ich liczby) wybiera Zgromadzenie Ogólne na 2-letnią kadencję; uchwały Rady w sprawach merytorycznych wymagają co najmniej 9 głosów, przy czym każdemu z członków stałych przysługuje prawo weta. Sekretariat jest głównym organem administracyjnym; na jego czele stoi sekretarz generalny, powoływany na 5-letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Rada Gospodarczo-Społeczna (początkowo 18 członków, obecnie 54) jest wybierana przez Zgromadzenie Ogólne na 3-letnią kadencję (co roku zmienia się 1/3 składu); zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi, kulturalnymi i prawami człowieka, inicjuje badania i konferencje, przygotowuje projekty konwencji, koordynuje działalność organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Rada Powiernicza (składająca się ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa) nadzorowała sprawowanie administracji na terytoriach powierniczych; po uzyskaniu przez nie niepodległości zawiesiła działalność (1994). Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (z siedzibą w Hadze) jest głównym organem sądowym ONZ; liczy 15 sędziów, rozstrzyga spory między państwami i wydaje opinie doradcze w kwestiach prawnych. Ponadto działają stałe organy pomocnicze ONZ (jak UNICEF, UNCTAD, UNDP, UNEP, UNHCR), Rada Praw Człowieka ONZ, stałe komisje Rady Gospodarczo-Społecznej (m.in. 5 regionalnych komisji gospodarczych), różnego typu komisje powoływane przez Zgromadzenie Ogólne, a także międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane należące do systemu NZ (jak ILO, FAO, WHO, IAEA, UNESCO, IMF, IBRD, ICAO, UNIDO, UPU, ITU, WMO, IMO, WIPO). ONZ nie ma własnych stałych sił zbrojnych; może powoływać siły pokojowe ONZ lub siły zbrojne ONZ, złożone z narodowych kontyngentów oddanych do jej dyspozycji w celu prowadzenia konkretnych operacji, lub upoważniać państwa członkowskie do użycia siły w celu wymuszenia przestrzegania rezolucji Rady Bezpieczeństwa.
Przez cały okres istnienia ONZ odgrywała ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, ułatwiając kontakty polityczne, wypracowując wzorcowe zasady współżycia międzynarodowego, ochrony praw człowieka, współpracy gospodarczej i in. oraz działając na rzecz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. Jednak forum ONZ było też trybuną propagandową dla reżimów totalitarnych i dyktatorskich, a wobec realnych zagrożeń pokoju, sytuacji konfliktów zbrojnych i rzeczywistego łamania praw człowieka Organizacja pozostawała zazwyczaj bezsilna. Od końca lat 40., wraz z początkiem zimnej wojny, jej działalność zdominowała rywalizacja między Wschodem a Zachodem, utrudniając funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa i samej ONZ; na ten podział od lat 60. nałożyły się rozbieżności między biednymi państwami Południa (coraz liczniejszymi w ONZ) a bogatą Północą. Rozwiązywanie konfliktów było faktycznie zależne od zgodnej woli obu przeciwstawnych supermocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR; wyjątkowym przypadkiem bezpośredniego zbrojnego zaangażowania się ONZ (na największą jak dotąd skalę) stała się interwencja w obronie Korei Południowej 1950–53 (możliwa w wyniku bojkotu posiedzeń Rady Bezpieczeństwa przez ZSRR). Siły pokojowe ONZ prowadziły natomiast bardzo liczne operacje bez użycia siły — o charakterze obserwacyjnym, nadzorowania rozejmów, rozdzielania wojsk (za zgodą uczestników konfliktu) itp., m.in. na Bliskim Wschodzie (wielokrotnie i w różnych miejscach), na Cyprze, w Namibii. Rozpad bloku sowieckiego umożliwił rozwinięcie nowych form współpracy członków ONZ wobec sytuacji konfliktowych w świecie; 1991 z upoważnienia ONZ siły międzynarodowe przeprowadziły operację usunięcia wojsk irackich z Kuwejtu; 1992 siły pokojowe ONZ zaangażowały się bez powodzenia w Bośni i Hercegowinie i 1995 przekazały swą rolę siłom NATO. W 2008 misje pokojowe ONZ działały na Bliskim Wschodzie (najstarsza, od 1948, z kwaterą w Jerozolimie), Wzgórzach Golan i Libanie, na Cyprze, w Kosowie (od 1999 ONZ sprawuje administrację tego kraju przy wsparciu sił NATO), w Gruzji (na pograniczu z Abchazją), w Kaszmirze, na Haiti, Saharze Zachodniej, w Etiopii i Erytrei, w Demokratycznej Republice Konga, Liberii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Rep. Środkowoafryk. i Czadzie, Sudanie i Darfurze. ONZ jest często krytykowana za ogromne koszty funkcjonowania i przerost biurokracji, zwłaszcza w latach 90. nasiliły się głosy domagające się jej reformy; dyskutuje się także reformę Rady Bezpieczeństwa (zwłaszcza jej składu i trybu funkcjonowania).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Nowy Jork, Sala Zgromadzenia Ogólnego ONZ fot. R. Nowak/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia