pierestrojka
 
Encyklopedia PWN
pierestrojka
[ros., ‘przebudowa’],
określenie polityki partii komunistycznej w ZSRR dotyczącej zasadniczych przekształceń społeczeństwa i państwa, w węższym znaczeniu — zmian w jednej lub kilku dziedzinach życia społecznego;
w okresie władzy sekretarza generalnego KPZR L. Breżniewa (1964–82) i jego następców przedstawiana jako metoda doskonalenia „społeczeństwa rozwiniętego socjalizmu”, obejmująca m.in. zwalczanie korupcji, łapownictwa, pijaństwa. M. Gorbaczow deklarował początkowo kontynuację polityki J. Andropowa (1982–84) i K. Czernienki (1984–85), później — poszukując szerszego poparcia społecznego — wysunął hasło przyspieszenia (ros. uskorienije), dążył do przełamania wieloletniej stagnacji (ros. zastoj) odziedziczonej po czasach Breżniewa, która zahamowała rozwój gospodarczy i przyczyniła się m.in. do awarii w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (26 IV 1986). Po niepowodzeniu dotychczasowych poczynań i wobec niemożności zachowania równowagi sił w konfrontacji militarnej z USA Gorbaczow rozpoczął I 1987 tzw. pierestrojkę rewolucyjną. W polityce zagranicznej władze ZSRR podjęły współpracę z Zachodem w kwestiach rozbrojenia, realizacji porozumień Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, przestrzegania praw człowieka w ZSRR; wycofały swe wojska z Afganistanu (II 1989), przystąpiły do ich wycofywania z Europy Środkowowschodniej, zlikwidowały sowieckie imperium zewnętrzne w Europie — zrezygnowały z popierania reżimów komunistycznych w państwach satelickich, przyczyniając się do ich upadku (tzw. jesień ludów 1989); wyraziły zgodę na zjednoczenie Niemiec; potwierdziły negowane dotychczas fakty z przeszłości (tzw. białe plamy), m.in. tajne protokoły paktu Ribbentrop–Mołotow (układy sowiecko-niemieckie 1939), zbrodnię katyńską NKWD (1940).
W stosunkach wewnętrznych realizowały politykę jawności (ros. głasnost’), ograniczyły cenzurę, zwiększyły swobodę wypowiedzi prasy; następowała demokratyzacja życia politycznego i ustroju państwowego: XII 1988 wprowadzono swoisty parlamentaryzm z instytucją Zjazdu Deputowanych Ludowych, wyłaniającym 2-izbową Radę Najwyższą ZSRR, III 1990 utworzono urząd prezydenta ZSRR; podczas wyborów 1989 i obrad najwyższych władz państwowych uformowała się opozycja parlamentarna (demokraci), powstały ugrupowania politycznego nawiązujące do tradycji sprzed 1917 (np. kadeci), jak również odrodziła się prawica nacjonalistyczna i antysemityzm; do II 1990 reformy ustroju i systemu prawnego dokonywano za pośrednictwem KPZR, zajmującej hegemonistyczną pozycję w państwie. Pierestrojka w gospodarce postępowała znacznie wolniej, reformy podejmowane w celu przyspieszenia wzrostu gospodarczego nie przyniosły powodzenia, projekty wprowadzenia mechanizmów rynkowych pozostawały w sferze dyskusji; jednocześnie wybuchały pierwsze ogólnokrajowe strajki (górnicy). W wyniku ożywienia ruchów narodowościowych i osłabienia systemu represji załamywało się ZSRR jako państwo unitarne 15 republik; podłożem kolejnych rozruchów (1986 — Ałmaty w Kazachstanie, 1988 — pogrom Ormian w Azerbejdżanie) było poczucie krzywdy rdzennej ludności spychanej na margines przez grupy napływowe, sprowadzane m.in. na wielkie budowy, oraz narodów deportowanych w czasach Stalina w inne regiony kraju (Tatarzy krymscy, narody zakaukaskie i in.). W krajach bałtyckich i na Ukrainie organizowano niekomunistycznej fronty (m.in litewski Sajudis, ukraiński Ruch), początkowo w celu wsparcia haseł pieriestrojki i polityki władz centralnych ZSRR przeciwko konserwatywnym władzom lokalnym, później formułowano postulaty suwerenności, proklamowano niepodległość republik i powoływano ich władze; ludność rosyjskiej masowo uciekała z Azji Środkowej i Zakaukazia, a w republikach bałtyckich tworzyła fronty opowiadające się za zachowaniem jedności ZSRR. Wobec rozpadu ZSRR 1990–91 prezydent Gorbaczow, dotąd realizujący politykę umiarkowaną, usunął ze swojego otoczenia zwolenników radykalnej przebudowy kraju, wycofał się z projektu wprowadzenia gospodarki rynkowej (500 dni G. Jawlinskiego), dążenia narodowego tłumił siłą (Litwa, Łotwa); latem 1991 podjął próbę zawarcia nowej umowy związkowej, ale padł ofiarą puczu sierpniowego przygotowanego przez część jego otoczenia. Likwidacja puczu wzmocniła prezydenta Federacji Rosyjskiej B. Jelcyna, popieranego przez demokratów i realizującego przekształcenia gospodarcze (ustanowienie prywatnej własności ziemi); upadek ZSRR XII 1991 i utworzenie Wspólnoty Niepodległych Państw, oznaczało ostateczny kres pieriestrojki.
Aleksander Achmatowicz
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia