Rosja. Historia
 
Encyklopedia PWN
Rosja. Historia
Dzieje Rosji i narodu rosyjskiego są ściśle związane z wchodzącą pierwotnie w skład Rusi Kijowskiej Moskwą, która w czasie trwającego od XI w. w państwie kijowskim rozdrobnienia dzielnicowego znalazła się w obrębie Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, wraz z nią uległa 1238 najazdowi plemion mongolsko-tureckich i musiała uznać władzę Złotej Ordy (niezależny pozostał tylko Nowogród Wielki). Mongołowie po opanowaniu ziem ruskich nie ingerowali w sprawy wewnętrzne zależnych od siebie księstw, pod warunkiem, że spełniały one powinności (główna polegała na składaniu daniny), za co był odpowiedzialny wielki książę włodzimierski, mianowany przez chanów Złotej Ordy. Z czasem na czoło księstw ruskich (zależnych od Mongołów) wysunęło się księstwo moskiewskie, utworzone przez Daniela Rurykowicza (1261–1303), syna Aleksandra Newskiego. Od Iwana I Kality, który otrzymał 1328 od Mongołów tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego, księstwo moskiewskie zaczęło rozszerzać terytorium kosztem sąsiadów. Kalita przeniósł (1326) stolicę księstwa włodzimierskiego do Moskwy oraz skłonił metropolitę cerkwi ruskiej do przeniesienia tamże swojej siedziby.
Następcy Kality, dążący do skupienia wokół Moskwy wszystkich ziem ruskich, spotkali się na zachodzie z podobnymi tendencjami Litwy. Wielki książę Olgierd, który panował nad zachodnimi ziemiami Rusi Kijowskiej, dążył do odbudowania państwowości ruskiej wokół Wilna i trzykrotnie najeżdżał Moskwę. Najazdy litewskie odparł Dymitr Doński. Za jego panowania państwo moskiewskie wzmocniło się wystarczająco, aby 1380 zadać na Kulikowym Polu pierwszą poważną klęskę Mongołom. Od tego zwycięstwa księstwo moskiewskie stopniowo uniezależniało się i rozrastało terytorialnie. Rodziła się rosyjska odrębność narodowa, której aktywnym elementem była zmitologizowana tradycja staroruska i zaborczość. Ostateczne uformowanie się rosyjskiej odrębności nastąpiło w XV w. za panowania Wasyla II Ślepego (1425–62) i Iwana III (1462–1505). Ten ostatni ograniczył feudalny system ziemski na rzecz centralnej administracji państwowej oraz mniejszej, nadanej przez władzę, własności szlacheckiej. Małżeństwo Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego umocniło w Rosji wpływy greckie. Przyczyniło się też do wysunięcia przez władców moskiewskich pretensji do dziedzictwa po cesarstwie i przyjęcia jego symboli (m.in. orła dwugłowego). Iwan IV Groźny (1533–84) przyłączył do Rosji chanat kazański (1552) i astrachański (1556), a także podporządkował jej ordę nogajską i chanat syberyjski. Natomiast poniósł porażkę w wojnie inflanckiej z Rzecząpospolitą i Szwecją. W 1565 Iwan IV wprowadził system państwowego terroru masowego (opricznina), który spacyfikował warstwę rosyjskich bojarów oraz wyniszczył wielkie tereny Rosji (Nowogród Wielki).
Po śmierci Fiodora I, ostatniego z Rurykowiczów (1598), carem został jego szwagier Borys Godunow, przeciwko któremu wystąpił rzekomy syn Iwana IV Groźnego, Dymitr zwany Samozwańcem. Przy poparciu opozycji i grupy magnatów polskich Dymitr zdołał zasiąść na tronie po nagłej śmierci Godunowa (1605). Po roku Dymitr I został zgładzony, a Sobór Ziemski obrał carem Wasyla IV Szujskiego, obalonego 1610 przez polską interwencję (zdobycie Smoleńska i Moskwy przez S. Żółkiewskiego). Niepowodzeniem zakończyła się próba osadzenia w Moskwie królewicza Władysława. Ostatecznie wielką smutę (zamęt) przezwyciężyło pospolite ruszenie D. Pożarskiego i K. Minina, a 1613 Sobór Ziemski powołał na tron Michała, pierwszego z dynastii Romanowów. Wojna z Rzecząpospolitą o Smoleńsk 1632–34 zakończyła się pokojem w Polanowie. Car zrzekł się pretensji do Inflant i większości ziem odstąpionych na mocy rozejmu w Deulinie (1618), Władysław IV Waza zaś pretensji do tronu moskiewskiego. Powstania Kozaków na Ukrainie i uchwała rady perejasławskiej o połączeniu Ukrainy z państwem moskiewskim otworzyły możliwość podboju ziem uznawanych w Moskwie za historycznie ruskie. Interwencyjna wojna z Rzecząpospolitą 1654–67 zakończyła się rozejmem andruszowskim (1667), który przesunął granice państwa moskiewskiego na linię Dniepru, co utrwalił traktat Grzymułtowskiego (1686).
Na początku XVII w. zostały przezwyciężone skutki kryzysu wewnętrznego, spowodowanego polityką Iwana IV Groźnego. Cerkiew, po próbie zdobycia niezależności (reformy patriarchy Nikona w połowie XVII w.), została całkowicie podporządkowana monarsze. Państwo rosyjskie, wspierające się na szlachcie, cerkwi i biurokracji, przekształciło się w monarchię absolutną. Apogeum osiągnęła ona pod rządami Piotra I Wielkiego, który korzystając ze wzorów zachodnioeuropejską zreorganizował armię, zbudował flotę wojenną, uruchomił przemysł wojenny, co przesądziło o pomyślnym dla Rosji wyniku wojny północnej 1700–21 ze Szwecją i uzyskaniu trwałej pozycji Rosji nad Morzem Bałtyckim (budowa Petersburga, stolicy 1712–1918). Rosja stała się mocarstwem uczestniczącym w kształtowaniu polityki europejskiej. W dziedzinie gospodarczej Piotr I Wielki prowadził politykę merkantylistyczną. Opiekował się miastami i mieszczaństwem, popierał rozwój manufaktur. Piotr I zreorganizował władze centralne. Zamiast dawnej Dumy Bojarskiej powołał bardziej uzależniony od cara Senat Rządzący (1711), ulepszył aparat administracyjny. Zniósł patriarchat, sam stanął na czele Kościoła prawosławnego. Wprowadził wiele zmian w dziedzinie oświaty i kultury (świeckie szkoły, pierwsza gazeta, unowocześnienie alfabetu, reforma kalendarza). Uwieńczeniem reform Piotra I było przyjęcie przez niego 1721 tytułu cesarza (imperatora).
Po okresie niestabilnych rządów jego następców (1725–62) dopiero rządy Katarzyny II przyniosły Rosji stabilizację w polityczną. W wyniku pomyślnej wojny z Turcją 1768–74 Rosja uzyskała wybrzeże M. Czarnego oraz prawo do przepływu okrętów rosyjskich przez Bosfor i Dardanele. Po drugiej wojnie z Turcją 1787–91 podporządkowała sobie Krym i ziemie między Bohem a Dniestrem. Zręczną polityką oraz siłą Katarzyna II zdołała nie dopuścić do reform w Polsce, stając się gwarantem zachowania jej dawnego, anachronicznego ustroju, a w wyniku rozbiorów Polski wcieliła do Rosji całą Ukrainę, Podole, Wołyń, Białoruś, Litwę i Kurlandię. W stosunkach wewnętrznych ograniczenie wolności Kozaków, ludów nierosyjskich i rozszerzanie prawa poddańczego doprowadziło do kryzysu. Powstanie Pugaczowa (1773–75) wstrząsnęło podstawami państwa.
Na rządy Pawła I (1796–1801) i pierwszy okres panowania Aleksandra I (do 1814) przypadły wojny z Francją. Udział Rosji w trzeciej i czwartej koalicji antyfrancuskiej zakończył się dla niej niepomyślnie, jednak 1812, odpierając inwazję Wielkiej Armii, Rosja odniosła rozstrzygające zwycięstwo nad Napoleonem I. Kongres wiedeński 1815 i utworzenie z inicjatywy Aleksandra I (od 1815 także władcy Królestwa Polskiego) Świętego Przymierza umocniły pozycję Rosji jako obrończyni legitymizmu przed tendencjami demokratycznym. Wzrost znaczenia sił reakcji był bezpośrednią przyczyną wybuchu (po śmierci Aleksandra I) powstania dekabrystów 1825, które stłumił nowy car, Mikołaj I Romanow. Ze względu na represyjny i militarny system rządzenia, w opozycji wobec Mikołaja I znalazła się część szlachty (literaci, publicyści, studenci).
W polityce zagranicznej głównym kierunkiem ekspansji uczyniła Rosja słabnące imperium tureckie (Zakaukazie, Bałkany), jednak próba rozbioru Turcji doprowadziła do zatargu z państwami zachodnimi. W wojnie krymskiej Rosja poniosła klęskę i musiała się zgodzić na warunki traktatu paryskiego z 1856. Niepowodzenie to wykazało zacofanie armii rosyjskiej oraz słabość systemu państwowego. Pod wpływem nacisku większości społeczeństwa, szczególnie wobec nasilających się ruchów chłopskich, car Aleksander II uznał za konieczne przeprowadzenie reform: przede wszystkim zniesienie poddaństwa chłopów i przeprowadzenie częściowej reformy uwłaszczeniowej, następnie sądowej i wojskowej. Reforma rolna, mimo połowiczności, przyspieszyła rozwój wsi i spowodowała napływ chłopów do rosyjskiego przemysłu. Warunki reformy rolnej, uwzględniającej przede wszystkim interesy ziemian, wywołały niezadowolenie chłopów i narodnickich grup rewolucyjnych, co było jedną z przyczyn powstania terrorystycznej organizacji Ziemla i Wola.
Wybuch 1863 powstania styczniowego w Polsce i groźba interwencji ze strony Francji spowodowały wznowienie sojuszu Rosji z Prusami. Porozumienie rosyjsko-niemieckie, do którego niebawem przyłączyły się Austro-Węgry (sojusz 3 cesarzy z 1873), było główną wytyczną polityki Rosji w latach 70. XIX w. Narastanie sprzeczności gospodarczych, następnie politycznych między Niemcami i Austrią a Rosją doprowadziło za panowania Aleksandra III do zbliżenia z Francją (konwencja z 1893). Pod koniec lat 60. XIX w. nastąpiło nowe ożywienie nastrojów rewolucyjnych, wywołane postępującym rozwarstwieniem majątkowym wśród chłopów i fermentem wśród inteligencji (narodnicy). Ruch rewolucyjny, związany z taktyką terroru indywidualnego, osiągnął apogeum w zamachu marcowym 1881, w którego wyniku zginął car Aleksander II.
Marksizm zaczął przenikać do Rosji w latach 80. XIX w. W 1898 powstała SDPRR, a 1901–02 partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowców). W 1903 Lenin dokonał rozłamu w SDPRR, 1912 uległe mu skrzydło socjaldemokratów (bolszewicy) wyodrębnił w samodzielną partię. Klęska Rosji podczas wojny z Japonią 1904–05 przyspieszyła wybuch rewolucji 1905–07. Pod jej naporem 30 (17) X 1905 opublikowano Manifest Październikowy Mikołaja II, zapowiadający nadanie Rosji konstytucji. Stwarzał on możliwość organizowania legalnych partii politycznych — powstały wówczas m.in.: Związek 17 Października, partia konstytucyjnych demokratów (kadetów), nacjonalistyczny Związek Narodu Rosyjskiego. W 1906 rozpoczęła obrady I Duma Państwowa, po paru miesiącach została rozwiązana. Taki sam los spotkał II Dumę. Premier P. Stołypin na podstawie zmienionej ordynacji wyborczej wprowadził do III Dumy większość zwolenników rządu. W 1910 Duma zatwierdziła reformę agrarną Stołypina, która zezwalała na występowanie chłopów ze wspólnoty gminnej (obszczina) wraz z nadziałem ziemi. Na jej podstawie zamożni chłopi — ostoja rządu — uzyskali możność kupowania ziemi.
Na początku XX w. w polityce zagranicznej Rosji odżyły dawne tendencje panslawistyczne. Po zamachu sarajewskim, wobec wojny austriacko-serbskiej, 30 VII 1914 Rosja ogłosiła mobilizację, co dla Niemiec stało się powodem wypowiedzenia wojny Rosji, która wzięła udział w I wojnie światowej w składzie państw koalicji. Po początkowych sukcesach (zajęcie Prus Wschodnich i Galicji) rok 1915 przyniósł m.in. utratę Królestwa Polskiego. Sytuacja Rosji w miarę przedłużania się wojny stawała się coraz trudniejsza. Chaos w gospodarce i organach państwowych, afery pieniężne i obyczajowe, kryzys wartości moralnych, trudności w zaopatrzeniu miast i wojsk na froncie — wszystko to wraz z wielu innymi czynnikami wpływało na radykalizację nastrojów i pogłębienie kryzysu politycznego.
W III 1917 wybuchła rewolucja lutowa, która obaliła carat (15 III abdykacja Mikołaja II). Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy, który dzielił władzę z Piotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (tzw. dwuwładza). Po lipcowych demonstracjach robotników, sprowokowanych przez bolszewików, Rząd Tymczasowy skupił pełnię władzy w swych rękach (premier A. Kierenski). Po próbie zamachu stanu gen. Ł. Korniłowa (VIII–IX 1917) bolszewicy wykorzystali radykalizację nastrojów i wywołali przewrót zbrojny w Piotrogrodzie, który zapoczątkował rewolucję październikową.
Władzę objął wyłoniony 8 XI 1917 na II Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad rząd sowiecki — Rada Komisarzy Ludowych (RKL), z W. Leninem jako przewodniczącym. Rozpoczęły się prześladowania polityczne: delegalizacja kadetów, powołanie Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (WCzK), masowe aresztowania, od III 1918 tworzenie systemu obozów koncentracyjnych (łagry). W wyborach listopadowych 1917 do Zgromadzenia Ustawodawczego zdecydowane zwycięstwo (bezwzględna większość) odniosły partie demokratyczne, na co bolszewicy odpowiedzieli kolejnym przewrotem (rozpędzenie 19 I 1918 Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji). 28 I 1918 III Zjazd Rad przyjął uchwałę, że republika sowiecka stanowi związek narodów Rosji oparty na zasadzie federacji. 28 II 1918 wydano dekret O utworzeniu robotniczo-chłopskiej Armii Czerwonej. V Zjazd Rad (4–10 VII 1918) uchwalił pierwszą sowiecką konstytucję, która usankcjonowała politykę bolszewickich władz rewolucyjnych, określiła strukturę państwa dyktatury proletariatu i nadała mu nową oficjalną nazwę: Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (Rosyjska FSRR). Władze bolszewickie podjęły separatystyczne rokowania z Niemcami zakończone podpisaniem brzeskiego traktatu pokojowego 1918. 29 VIII 1918 Dekret RKL anulował akty rozbiorowe Polski, przyznano też Finlandii prawo do niepodległości, próbując jednocześnie włączyć ją do systemu sowieckiego. Coraz ostrzejsze polityczne i gospodarcze poczynania bolszewików wywoływały reakcję ich przeciwników.
Tląca się od przewrotu piotrogrodzkiego wojna domowa w Rosji rozgorzała wiosną 1918; odniesione w niej zwycięstwo oddało partii bolszewickiej i Leninowi pełnię władzy w Rosji. Stopniowo powstawały nowe sowieckie republiki narodowe, zależne faktycznie od centralnych władz komunistycznych: XII 1917 Ukraińska SRR, I 1919 — Białoruska, IV 1918 — Turkiestańska ASRR w składzie RFSRR, II 1921 — Gruzińska SRR. W III 1922 sowieckie republiki Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu połączyły się w Federację Zakaukaską, która następnie przekształciła się (XII 1922) w Zakaukaską FSRR. W 1919–20 Rosja zaangażowała się w wojnę z Polską w nadziei przeniesienia rewolucji do Niemiec i Europy Zachodniej. W okresie wojny domowej rząd sowiecki wprowadził politykę stanu wyjątkowego, zwanego komunizmem wojennym. Wojna domowa spowodowała w państwie rosyjskim ogromne zniszczenia. W 1920 globalna wartość produkcji przemysłowej spadła do poziomu 14% w stosunku do 1913. Na X Zjeździe RKP(b) 1921 na wniosek Lenina przyjęto uchwałę precyzującą nowy kurs polityki gospodarczej, tzw. Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP), polegającą na odejściu od komunizmu wojennego i przewidującą zbudowanie gospodarki socjalistycznej przy wykorzystaniu bodźców rynkowych. Wielkie znaczenie miał zatwierdzony już XII 1920 przez VIII Zjazd Rad perspektywiczny plan elektryfikacji (GOELRO), który był faktycznie programem rekonstrukcji całej gospodarki. W 1921–22 część Rosji i Ukrainy dotknęła klęska głodu, którą władze wykorzystały do rozprawienia się z Cerkwią prawosławną oraz opozycyjną inteligencją i wsią.
30 XII 1922 utworzono Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W jego skład weszły początkowo 4 republiki: RFSRR, Ukraińska, Białoruska, Zakaukaska FSRR. Na XI Zjeździe RKP(b) (1922) na wniosek Lenina sekretarzem generalnym partii (wówczas funkcja administracyjna) został J. Stalin, który stanowisko to wykorzystał do walki o władzę. Pod rządami Lenina i przywódców partii bolszewickiej Rosja (a później ZSRR) stała się państwem totalitarnym, z partią komunistycznym jako jedyną partią polityczną w państwie. Po śmierci Lenina (I 1924) nastąpił okres chwiejnej równowagi politycznej, gdy elita przywódców partyjnych kolejno eliminowała potencjalnych kandydatów do schedy po dyktatorze. W tej próbie sił największą zręczność wykazał Stalin, usuwając najgroźniejszych pretendentów do władzy: L. Trockiego, G. Zinowjewa, L. Kamieniewa, N. Bucharina i A. Rykowa.
XV Zjazd WKP(b) (1927) rozpoczął erę sowieckich planów gospodarczych i oficjalnie głoszonych sukcesów. Uchwalono na nim wytyczne, które stały się podstawą pierwszego planu 5-letniego (1929–32) oraz program kolektywizacji rolnictwa. W 1928 Stalin zwyciężył w walce o władzę. Sztucznie wywołany kryzys zbożowy posłużył jego grupie za pretekst do rozpętania kampanii na rzecz szybkiej kolektywizacji. Jednocześnie tzw. proces szachtyński przygotowywał warunki do masowego terroru i zmian w przemyśle. Masowa kolektywizacja wsi 1929–34, przeprowadzana z całą bezwzględnością (miliony ofiar podczas głodu na Ukrainie), pozwoliła równie szybko i brutalnie rozpocząć uprzemysłowienie. W rezultacie owych działań fizycznie wyniszczono lub zesłano do obozów pracy (łagrów) i na osiedlenie na Północy tzw. klasy wyzyskujące, głównie zamożnych chłopów (kułaków). Wiele milionów chłopów opuściło wieś i znalazło pracę w przemyśle. Na skutek wyzysku wsi władze komunistyczne zyskały środki materialne na industrializację ZSRR. Zasadniczym celem rozbudowy przemysłu było stworzenie potężnego przemysłu zbrojeniowego i ten cel został w ZSRR osiągnięty.
Wstrząs wywołany głębokimi przeobrażeniami życia społecznego po rewolucji pozwolił Stalinowi i jego grupie ustanowić dyktaturę i przez niebywałe nasilenie masowego terroru (wielka czystka, procesy polityczne), pogrom kadr dowódczych Armii Czerwonej, represje w stosunku do elit narodów nierosyjskich, gwałtowną rozbudowę łagrów i Gułagu, zastraszyć społeczeństwo, zlikwidować potencjalną opozycję oraz działaczy związanych z Leninem. Zastosowane metody okazały się tak skuteczne, że Stalin stał się rzeczywistym samowładcą. Specjalną rolę odgrywała wszechobecna propaganda wraz z ustanowionym odgórnie ceremoniałem. Lenin i Stalin stworzyli typ komunistycznego państwa totalitarnego, z kultem wodza, ideologią państwową oficjalnym wrogiem, dążeniem do całkowitego podporządkowania społeczeństwa partii komunistycznej.
W polityce zagranicznej głównym założeniem bolszewików do czasu klęski poniesionej w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–21 było wywołanie rewolucji światowej, następnie szukanie zbliżenia z Niemcami (traktat w Rapallo 1922, tajna współpraca wojskowa) w celu podważenia ustalonego po I wojnie światowej ładu wersalskiego. Instrumentem do tworzenia i wykorzystania ruchów komunistycznych za granicą oraz do walki dywersyjnej była utworzona 1919 Międzynarodówka Komunistyczna. Po dojściu w Niemczech do władzy A. Hitlera (1933) współpraca z Niemcami ustała, a rozpoczęła się ideologiczna walka 2 totalitaryzmów. W 1934 ZSRR wstąpił do Ligi Narodów i podejmował wiele propagandowych inicjatyw na rzecz stworzenia systemu zbiorowego bezpieczeństwa. W 2. połowie lat 30. Stalin ponownie zaczął szukać zbliżenia z Niemcami (pierwsze symptomy pojawiły się w czasie wojny domowej w Hiszpanii). Tajne rokowania niemiecko-sowieckie zakończyły się podpisaniem 23 VIII 1939 paktu o nieagresji z tajnymi klauzulami wojskowymi (w sprawie podziału Polski i rozgraniczenia strefy wpływów).
Po napaści Niemiec na Polskę (1 IX 1939) w ZSRR przeprowadzono mobilizację, zmilitaryzowano zakłady przemysłowe i fabryki, a 17 IX siły sowieckie, zgodnie z porozumieniem z Niemcami, rozpoczęły działania przeciw Polsce, wszczynając nie wypowiedzianą, lecz faktyczną wojnę. Anektowane obszary II RP włączono do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, Wilno z okolicami przekazano Litwie, która w zamian zgodziła się na stacjonowanie kilku garnizonów sowieckich. Wziętych do niewoli polskich oficerów i policjantów zamordowano (Katyń, Charków, Miednoje). W końcu 1939 ZSRR rozpoczął wojnę z Finlandią, zakończoną aneksją obszarów przylegających do obwodu leningradzkiego. W 1940 pod groźbą użycia siły doprowadził do przewrotów w Estonii, na Litwie i Łotwie, które VIII 1940 włączono do ZSRR. Zmusił też Rumunię do zrzeczenia się Besarabii i północnej Bukowiny (po połączeniu większej części Besarabii z Mołdawską ASRR powstała Mołdawska SRR). Pogrom 1936–38 kadry dowódczej Armii Czerwonej przez Stalina przyczynił się do ogromnych strat po napaści Niemiec na ZSRR 22 VI 1941. Wojna pogorszyła i tak bardzo ciężkie położenie ludności (zwłaszcza wysiedlanej z zagarniętych ziem, m.in. Polaków, oraz kołchozów, którym zabierano całe zbiory, często skazując ludzi na śmierć głodową). W czasie wojny pełnię władzy państwowej sprawował (powołany 30 VI 1941) Państwowy Komitet Obrony ze Stalinem jako przewodniczącym, który ponadto VII 1941 został ludowym komisarzem obrony, a w sierpniu — Naczelnym Dowódcą Radzieckich Sił Zbrojnych. Mimo powołania większości mężczyzn na front, przemysł jako całość pracował nieprzerwanie, zaspokajając przede wszystkim potrzeby armii. Wciągnięcie ZSRR do wojny przyspieszyło utworzenie wielkiej koalicji antyhitlerowskiej.
Początkowe klęski na froncie zmusiły ZSRR do największego wysiłku wojennego, wspieranego przez zachodnich aliantów morskimi dostawami broni i sprzętu. W kolejnych bitwach pod Moskwą, Stalingradem, Kurskiem i nad Dnieprem oraz w operacjach strategicznych 1944–45 wojska sowieckie zadały klęskę Niemcom i ich sojusznikom. W 1944 niemal w całości wyzwoliły terytorium ZSRR, a także wyparły Niemców ze znacznej części Polski, wkroczyły również do Rumunii, Bułgarii, Jugosławii oraz na Węgry. 13 IV 1945 zajęto Wiedeń, 9 V wkroczono do Pragi. 2 V 1945 wojska sowieckie z udziałem 1. Armii WP zdobyły Berlin, a 8 V marszałek G. Żukow wraz z przedstawicielami dowództwa sojuszniczych wojsk mocarstw zachodnich przyjął bezwarunkową kapitulację Niemiec. 9 VIII 1945 ZSRR — zgodnie z sojuszniczym obowiązkiem przyjętym na konferencji jałtańskiej — wystąpił zbrojnie przeciwko Japonii. Wojska sowieckie zajęły Mandżurię, Koreę, Sachalin oraz zdobyły Kuryle. 2 IX 1945 Japonia skapitulowała. Agresja niemiecka i II wojna światowa spowodowały ogromne straty w ZSRR (zginęło ok. 20 mln obywateli). Przywódcy ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii na konferencjach w Teheranie (1943), Jałcie i Poczdamie (1945) ustalili zasady powojennego ładu światowego. Zgodnie z tymi ustaleniami ZSRR zaczął tworzyć tzw. imperium zewnętrzne, tj. uzależniać od siebie inne państwa — Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Mongolia, NRD (utworzona 1949 z sowieckiej strefy okupacyjnej), Polska i Węgry. Jugosławia, skomunizowana podczas wojny, w 1948 usamodzielniła się, nie zmieniając ustroju.
W latach powojennych zasadniczym problemem była w ZSRR odbudowa ze zniszczeń. Jednocześnie reżim totalitarny, który zelżał nieco w czasie wojny, znów uległ zaostrzeniu. Stalin pobudzał wzrost ros. nacjonalizmu i antysemityzmu. Tworzenie systemu skomunizowanych państw satelickich i zaostrzenie polityki wewnętrznej wymagało ponownej izolacji. Temu celowi służyła tzw. zimna wojna, obejmująca także forum dyplomatyczne (ONZ). Zaczął się kształtować system dwubiegunowy: grupy państw skupionych wokół ZSRR oraz wokół USA. Ważnym elementem dominacji ZSRR była utworzona 1949 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i powstały 1955 Układ Warszawski.
Przełomowym momentem w dziejach ZSRR stała się śmierć Stalina (5 III 1953). W czasie walki o przejęcie po nim władzy stracono Ł. Berię, ministra spraw wewnętrznych związanego z dyktatorem. We IX 1953 na stanowisko I sekretarza KC KPZR wybrano Chruszczowa. Wielkim wstrząsem było potępienie na XX Zjeździe KPZR (1956) zbrodni stalinowskich. W komunizmie europejskie skutki XX Zjazdu — dyskusje o „kulcie jednostki” — okazały się trwałe. Celem tego Zjazdu było przywrócenie żywotności skostniałemu ustrojowi; zlikwidowano dyktaturę indywidualną na rzecz władzy nomenklatury partyjnej (usunięcie ze stanowiska nie pociągało za sobą odpowiedzialności lub represji), jednak nie zrezygnowano z systemu terroru masowego (pozostała policja polityczna, łagry). Totalitaryzm przybrał nieco inne oblicze. Próba Węgier wyzwolenia się spod dominacji ZSRR zakończyła się krwawym stłumieniem powstania w Budapeszcie przez wojska sowieckie (XI 1956). XXI Zjazd partii (1959) stwierdził zakończenie budowy socjalizmu i proklamował przejście do budowy społeczeństwa komunistycznego. Niezadowalający rozwój gospodarki, sprowokowanie napięcia w rejonie Kuby (1962) i ustępstwa wobec USA oraz narastający konflikt z Chinami spowodowały odsunięcie od władzy Chruszczowa (1964). I sekretarzem KC KPZR został L. Breżniew. W następnym okresie partia i rząd skoncentrowały swe wysiłki na problematyce usprawnienia systemu zarządzania i planowania gospodarczego oraz udoskonalania bodźców materialnych.
W latach 70. w ZSRR nastąpił względny rozwój gospodarki i stabilizacja. Ogromne środki materialne pochłaniał program podboju kosmosu, współzawodnictwo wojskowe z USA, pomoc krajom zależnym, m.in. Kubie i Wietnamowi. Porażką wynikająca z doktryny Breżniewa była interwencja wojskowa w Czechosłowacji (VIII 1968) i rozpętanie kampanii antysyjonistycznej. Wezwanie XXIV Zjazdu KPZR (1971) do zwołania konferencji europejskiej zakończyło się sukcesem: 33 państwa Europy, a także USA i Kanada podpisały 1975 w Helsinkach Akt końcowy KBWE. Decydujące znaczenie dla odprężenia międzynarodowego i umocnienia pokoju miał zwrot w stosunkach między ZSRR i USA (porozumienia SALT). W końcu 1979 i na początku lat 80. nastąpiło zaostrzenie sytuacji międzynarodowej (interwencja w Afganistanie od XII 1979).
Po śmierci Breżniewa (1982) i jego krótkotrwałych następców J. Andropowa (1982–84), K. Czernienki (1984–85), ostatnim sekretarzem generalnym KPZR został III 1985 M. Gorbaczow. Gospodarka w tym czasie znajdowała się już w stanie kryzysu. Strukturalną niewydolność wzmagał wyścig zbrojeń, coraz wyraźniej przegrywany, oraz ogromne koszty materialne i moralne wojny w Afganistanie. Niezadowolenie wewnętrzne wzmagało prześladowanie od połowy lat 60. dysydentów, mających odwagę otwarcie przeciwstawiać się totalitaryzmowi (A. Sołżenicyn, A. Sacharow). Gorbaczow ogłosił program reform, znany pod hasłami pieriestrojki i głasnosti. Wbrew jego zamiarom działania te przyspieszyły krach ustroju. Upadająca gospodarka pogłębiała kryzys społeczny. W przeciwieństwie do polityki wewnętrznej, Gorbaczow odnosił sukcesy za granicą, gdzie jawił się jako demokrata i zwolennik rzeczywistego pokoju. Wstrząsem dla ZSRR stała się katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (1986), która kompromitowała sowieckie metody zarządzania państwem. Od 1988 z wielką siłą wybuchły konflikty narodowościowe (Azerbejdżan) i ujawniły się aspiracje niepodległościowe wśród zniewolonych narodów ZSRR (kraje bałtyckie, Ukraina). W VI 1991 B. Jelcyn został wybrany na prezydenta Rosji. W VIII 1991 nieudany pucz moskiewski doprowadził do rozpadu KPZR i ZSRR.
Po upadku ZSRR XII 1991 powstała Wspólnota Niepodległych Państw. Republiki związkowe stały się państwami niepodległymi, a Rosja, pozostając nadal supermocarstwem atomowym, poczęła przejmować zarówno strategiczne pozycje po ZSRR, jak i dążyć do odtworzenia byłego imperium na innych zasadach. Kolejne gabinety powołane przez Jelcyna przeprowadziły, mimo wielkich trudności, urynkowienie gospodarki, którego cechą charakterystyczną była oligarchizacja. W X 1993 Jelcyna zbrojnie zdławił próbę przejęcia władzy przez prokomunistyczną część parlamentu. 1994–96 Jelcyn podjął interwencję wojskową w Czeczenii. W wyborach prezydenckich VI–VII 1996 zwyciężył ponownie Jelcyn, którego drugą kadencję zdominował stały konflikt z Dumą. W 1998 załamanie się rubla i gwałtowne pogorszenie sytuacji gospodarczej i społecznej doprowadziło do pięciokrotnej zmiany szefa rządu w ciągu roku. Od X 1999 trwa kolejna zbrojna interwencja w Czeczenii. 31 XII 1999 Jelcyn zrezygnował z urzędu i przekazał swoje obowiązki W. Putinowi — od VIII 1999 premierowi, który w III 2000 wygrał wybory prezydenckie, wzmacniając systematycznie w następnych latach zakres swojej władzy. Jego prezydentura nie doprowadziła dotąd do rozwiązania konfliktu w Czeczenii (ponawiające się akty terroryzmu w samej Rosji, m.in. atak na teatr na Dubrowce w Moskwie X 2002, na szkołę w Biesłanie IX 2004). W wyborach parlamentarnych 2003 zdecydowanie zwyciężyła popierana przez W. Putina partia władzy — Jedna Rosja, a prezydenckich 2004 ponownie Putin. Przejawem odbudowy międzynarodowej pozycji Rosji stało się zaproszenie jej do uczestnictwa w spotkaniach grupy G-8. 7 V 2008 nowym prezydentem Rosji został Dmitrij A. Miedwiediew, natomiast W. Putin objął urząd premiera. Na pocz. VIII 2008 wojska rosyjskie wkroczyły do Gruzji, formalnie występując w obronie Osetii Południowej (zbuntowanej prownicji gruzińskiej). Władze rosyjskie uznały niepodległość Osetii Południowej i Abchazji. Interwencja w Gruzji spowodowała kryzys gospodarczy państwa.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Rewolucja październikowa, szturm na Pałac Zimowy w Piotrogrodzie, 7/8 XI 1917fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Smoleńsk, mury miejskie (Rosja)fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia