wojna domowa w Rosji
 
Encyklopedia PWN
wojna domowa w Rosji 1917–22,
najostrzejsza faza rewolucji rosyjskiej, zapoczątkowana zdobyciem władzy przez bolszewików (rewolucja październikowa w Rosji) i zakończona opanowaniem przez nich Rosji.
Początkowo w niewielu miejscach słaby opór rozproszonych sił lojalnych wobec obalonego Rządu Tymczasowego, znaczniejszy — sił już zorganizowanych (Korpus Polski generała J. Dowbora-Muśnickiego, wymknięcie się znad Donu na Kubań Armii Ochotniczej generała Ł.G. Korniłowa), dążenie do odseparowania się od zagrożenia bolszewickiego peryferiów narodowościowych Imperium Rosyjskie rezygnujących z autonomii w ramach Rosji na rzecz niepodległości (Ukraina, Zakaukazie, Kazachowie i wojska kozackie). Zdławienie dążeń separatystycznych nie udawało się początkowo bolszewikom wskutek działań wojennych Niemców; zerwanie rokowań pokojowych z państwami centralnymi w Brześciu Litewskim (II 1918; brzeski traktat pokojowy) stało się przyczyną desantów wojsk byłych sojuszników Rosji (Brytyjczycy, Amerykanie, Japończycy — 6 III Murmańsk, 5 IV Władywostok), dokonanych w celu zagwarantowania spłaty należności z tytułu zadłużenia wojennego Rosji i wpłynięcia na odtworzenie się frontu na wschodzie; zapoczątkowały one obcą interwencję zbrojną (rozszerzoną w sierpniu przez Wielką Brytanię — Azja Środkowa, Zakaukazie, desant w Archangielsku); na zachodzie Niemcy i Austriacy wyparli w walkach oddziały bolszewickie z Ukrainy, V 1918 wkroczyli do Gruzji w celu jej ochrony przed Turkami. Na szeroką skalę wojna domowa w Rosji była prowadzona od V 1918; Korpus Czechosłowacki, chcąc zapobiec rozbrojeniu go przez bolszewików, opanował Kolej Transsyberyjską od Wołgi na wschód; pod jego osłoną organizowały się siły antybolszewickie — białe rządy; wybuchały powstania chłopskie jako reakcja na bolszewickie rekwizycje aprowizacyjne (Ural). Odpowiedzią bolszewików był masowy terror, przybierający formę eksterminacji całych grup ludności; 16–17 VII bolszewicy zamordowali w Jekaterynburgu cara Mikołaja II Romanowa i jego rodzinę, 17–18 VII w Ałapajewsku grupę członków dynastii Romanowych; bolszewicy zorganizowali obozy koncentracyjne dla „elementów wrogich” (łagry), utworzyli Armię Czerwoną, rozbudowywali scentralizowany zarząd biurokratyczny, znacjonalizowali cały przemysł, zlikwidowali samorząd robotniczy, wprowadzili przymus pracy, monopol aprowizowania ludności (komunizm wojenny).
Eskalacja wojny domowej w Rosji nastąpiła po klęsce Niemiec w Europie Zachodniej (11 XI 1918). Do II 1919 ewakuacja armii Ober-Ost z Ukrainy i Białorusi do Niemiec umożliwiła bolszewikom parcie na zachód; okręty brytyjskie w portach bałtyckich wspierały narodowe władze Estonii i tworzące się władze Łotwy, republikom tym udzielała pomocy Skandynawia (ochotnicy); 18 XI 1919 w Omsku w wyniku przewrotu wojskowego ustanowiono dyktaturę admirała A.W. Kołczaka jako naczelnika Rosji (wierchownyj prawitiel). Na konferencjach białych polityków rosyjskich w Jassach (16–23 XI) i Odessie (do 6 I 1919) wezwano wojska sojusznicze do portów czarnomorskich; XI–XII eskadra sojusznicza (Francuzi, Brytyjczycy, Włosi, Grecy) znalazła się w portach Odessy i Krymu; 8 I 1919, po podporządkowaniu się Armii Dońskiej (generał P.N. Krasnow) generał A. Denikinowi (Armia Ochotnicza), powstały Siły Zbrojne Południa Rosji. Wpływ na sytuację w Rosji wywarł kryzys powojenny w Europie (w listopadzie rewolucja w Niemczech, Bawarska Republika Rad, w marcu Węgierksa Republika Rad), bolszewicy liczyli na wybuch rewolucji światowej: emisariuszy rewolucyjnych wysłano do wielu krajów, w Moskwie utworzono sztab rewolucji światowej (Międzynarodówka Komunistyczna), na Węgrzech podjęto próbę wysłania ekspedycji z odsieczą rewolucji bolszewickiej (B. Kun), zaniechaną ze względu na powstanie chłopskie na Ukrainie Naddnieprzańskiej (N. Grigorjew). W III–IV 1919 ekspedycja sojusznicza na M. Czarnym poniosła fiasko (bunty francuskich marynarzy, bolszewicka dywersja wśród żołnierzy z pomocą tzw. internacjonalistów, negatywny stosunek społeczeństw europejskich do interwencji w Rosji). W 1919 na pierwszy plan wysunęła się walka białych armii z Armią Czerwoną; do zwycięstw bolszewików przyczyniły się jedność i dyscyplina oparte na połączeniu ideowości i terroru, nadzór oficerów politycznych nad armią, skupianie w porę wysiłku na wybranym odcinku (koordynacja działań wojskowych, działalność L. Trockiego), zasługi rewolucyjnych „wojenspeców” (byłych oficerów carskich służących w Armii Czerwonej), demoralizacja chłopstwa walczącego w szeregach białych armii, które bolszewicy pokonywali oddzielnie (wyróżniający się dowódcom: W. Antonow-Owsiejenko, M. Frunze, M. Tuchaczewski, G. Kotowski, N. Szczors); biali nie byli w stanie zapewnić należytej koordynacji wysiłków i zażegnać konfliktów z innymi narodowościami Imperium Rosyjskie, głosząc zasadę jedności i niepodzielności Rosji. Armia Czerwona rozgromiła kolejno: Armię Północno-Zachodnią (N. Judenicz), operującą z Estonii po nieudanej próbie zdobycia Piotrogrodu 28 IX–21 XI; Armię Syberyjską, operującą z Uralu, po fiasku próby połączenia się z Denikinem i po kontrofensywie Armii Czerwonej na wschodzie (7 I 1920 zajęcie Krasnojarska); Siły Zbrojne Południa Rosji (Denikin), operujące znad Donu, po załamaniu się ofensywy na Moskwę (połowa IX–10 X) i po kontrofensywie czerwonych (19 XI–10 I 1920) zepchnięto do Taurydy i na Krym; siły Obwodu Północnego (J. Miller) rozbito po ewakuacji brytyjsko-amerykańskich sił ekspedycyjnych z Archangielska i Murmańska II 1920; Armia Rosyjska na Krymie (P. Wrangel), po walkach 2 X–3 XI ewakuowała się morzem do Turcji. Brytyjczycy jako pierwsi nawiązali z bolszewikami stosunki handlowe (naruszenie blokady gospodarczej) i wycofali się z interwencji w lecie 1920 (Zakaukazie), najpóźniej — Japończycy (1922).
Osobnym nurtem wojny domowej w Rosji była wojna toczona przez chłopstwo. Według socjalistów-rewolucjonistów chłopi stanowili trzecią siłę, między białymi a bolszewikami; ich ideologami usiłowali być anarchiści; chłopi organizowali partyzantkę z samozwańczymi watażkami jako dowódcami, niekiedy całe armie, kontrolujące duże terytoria (N. Machno na Ukrainie); nieprzejednani wobec białych, sporadycznie współdziałali z bolszewikami, niekiedy przyłączali się do nich (czerwoni partyzanci), watażkowie chłopscy byli wcielani do Armii Czerwonej (W.I. Czapajew); na Ukrainie organizowali częste pogromy Żydów; na Syberii socjaliści-rewolucjoniści podjęli próbę urzeczywistnienia koncepcji trzeciej siły (Ośrodek Polityczny w Irkucku), jednak bez realnych szans powodzenia.
Wobec ruchów narodowych bolszewicy przyjęli elastyczną taktykę; proponowali autonomię republik w ramach Rosyjskiej FSRR jako formę zaspokojenia dążeń narodowych; tam, gdzie wymagały tego okoliczności, dopuszczali utworzenie republik sowieckich jako odrębnych państw (Ukraina, Białoruś, Zakaukazie, wiele efemeryd); 1919 usankcjonowali wspólnotę gospodarczą i wojskową republik sowieckich. Niepodległe państwa narodowe starali się podbijać, wykorzystując elementy opozycyjne, zwłaszcza radykałów i osobistości drugorzędne, jako wyrazicieli woli ludności domagającej się obalenia rodzimych władz; wprowadzali Armię Czerwoną lub dokonywali przewrotu pod jej osłoną; po ustabilizowaniu się sytuacji pozbywali się pomocników jako nacjonalistów. W 1920 podbito: na Zakaukaziu Azerbejdżan, w Azji Środkowej rosyjskie protektoraty, chanaty chiwiański i bucharski; jeżeli ze względu na okoliczności międzynarodowy podbój nie był wskazany, zawierano traktat, zmuszano rząd do odizolowania się od potencjalnych sojuszników, następnie dokonywano przewrotu (Gruzja 1920–21); wykorzystywano również trudności kraju, np. 1920 w Armenii przegraną wojnę z Turcją; Rosyjska FSRR, jako protektor pokonanych, zawarła pokój ze zwycięzcą, następnie zainspirowała przewrót. Metody te nie powiodły się na Zachodzie wskutek przegranej 1920 wojny z Polską (wojna polsko-bolszewicka 1919–21); zawarte w jej toku w celu zneutralizowania republik bałtyckich traktaty pokojowe z Estonią, Litwą i Łotwą umożliwiły utrwalenie się ich niepodległości; podobnie było w przypadku Finlandii.
Wojna domowa w Rosji była właściwą rewolucją bolszewicką, w jej następstwie dokonano trwałych zmian ustrojowych. Republiki sowieckiej stały się państwami bolszewickimi z monopartyjnym systemem polityczny, scentralizowanym zarządem biurokratycznym zrośniętym z partią komunistyczną. Bezpośrednimi skutkami wojny domowej w Rosji były: ruina kraju, ogromny spadek liczby ludności, głęboki kryzys moralno-ideowy sił narodowych, nędza; reakcjami społecznymi na rządy bolszewików były 1921: bunty wojskowe (kronsztadzkie powstanie), strajki robotnicze (Piotrogród), powstania chłopskie (powstanie tambowskie) i narodowe; wymusiły one na bolszewikach przejście do Nowej Ekonomicznej Polityki.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia