wschodnie formacje Wehrmachtu

wschodnie formacje Wehrmachtu, niem. Osttruppen,

formacje wojsk. tworzone na terytoriach ZSRR okupowanych przez Niemców spośród miejscowej ludności i byłych żołnierzy Armii Czerwonej;

jako pierwsza powstała jednostka kozacka mjra I. Kononowa (przeszedł z oddziałem na stronę Niemców) jesienią 1941; po zajęciu przez Niemców Krymu, Donu i Kubania tworzono pod komendą niem. formacje ochotnicze (pluton, kompania) Tatarów i Kozaków, które zostały użyte na froncie (Don, Tamań); na Kaukazie wschodnie formacje Wehrmachtu były mobilizowane w środowiskach antybolszewickich tamtejszych narodów; w republikach bałtyckich i na Ukrainie tworzono formacje nar. podległe Wehrmachtowi oraz jednostki policyjne podległe SS (1943 Estończycy i Łotysze, 1944 Litwini). W końcu 1942 wszystkie wschodnie formacje Wehrmachtu zostały podporządkowane Generałowi Formacji Wschodnich w Dowództwie Wojsk Lądowych (OKH); wprowadzono jednolite umundurowanie feldgrau ze znakami nar. na naszywkach, w formacjach kozackich — kubanki jako nakrycie głowy; wśród wschodnich formacji Wehrmachtu jedną z liczniejszych była ROA (Russkaja oswoboditielnaja armija), tworzona pośród jeńców sow. od 1941 jako służba pomocnicza w jednostkach frontowych Wehrmachtu i Waffen SS oraz na zapleczu (ochrona obiektów, transport, saperzy, kierowcy itp.); poza ROA powstały ochotnicze oddziały policyjne do zwalczania sow. partyzantki (Białoruś, Smoleńszczyzna, lasy briańskie), niektóre w strukturze SS, jak Dywizja SS Galicja, brygada SS RONA (Russkaja oswoboditielnaja narodnaja armija) B. Kamińskiego. Sztab OKH opowiadał się za wykorzystaniem ludności ZSRR do walki z bolszewizmem, inspirował Ros. Ruch Wyzwoleńczy (Russkoje oswoboditielnoje dwiżenije, ROD), wśród ludności pod okupacją popierał koncepcję stworzenia armii ros. pod komendą gen. A. Własowa (własowcy, Własowa ruch); natomiast Hitler i Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (OKW) byli przeciwni wykorzystaniu wschodnich formacji Wehrmachtu do walki z Armią Czerwoną. Stosunek emigracji ros. do wschodnich formacji Wehrmachtu był negatywny, poza Związkiem Ludzi Pracy (Naroda trudiaszczegosia sojuz, NTS); na czele Kozaków stanęli weterani wojny domowej w Rosji, gen. P. Krasnow i A. Szkuro. Władze ZSRR zareagowały na tworzenie wschodnich formacji Wehrmachtu zmianą sposobu wykonania kary śmierci za zdradę z rozstrzelania na powieszenie (1943), deportacją 1944 kilku narodowości kaukaskich (Czeczeni, Ingusze, Karaczajowie, Bałkarowie), Kałmuków i Tatarów krymskich, likwidacją ich autonomii, co było równoznaczne z zastosowaniem zbiorowej odpowiedzialności. Latem 1943 na mocy decyzji Hitlera wschodnie formacje Wehrmachtu zostały wycofane z terytoriów okupowanych ZSRR; były one użyte: ROA we Francji do ochrony umocnień Wału Atlantyckiego, we Włoszech na froncie, ochotnicze RONA do walki w Warszawie z powstańcami (VIII 1944); Kozacy i korpus emigrantów w Jugosławii do walki z partyzantami; Ukraińcy na froncie w Austrii. Po zamachu na Hitlera 20 VII 1944 patronat nad wschodnimi formacjami Wehrmachtu przejęła SS (H. Himmler); 14 XI 1944 w Pradze powstał Kom. Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR), pod przewodnictwem Własowa; Niemcy nie zgodzili się na rekrutację ostarbeiterów do ROD; poza ROD pozostały etniczne wschodnie formacje Wehrmachtu (Kozacy, Ukr. Armia Wyzwoleńcza, Legion Azerbejdżański i in.). Brani w niewolę przez Armię Czerwoną żołnierze wschodnich formacji Wehrmachtu byli traktowani jako zdrajcy, zabijani najczęściej na miejscu; armie sojusznicze organizowały ich repatriację i po jałtańskiej konferencji wydawały jako zdrajców NKWD; innych obywateli ZSRR Brytyjczycy „repatriowali” przymusowo; podobnie inne państwa, także neutralne (Szwecja). W 1946 w ZSRR odbyły się 2 procesy: Własowa i współpracowników oraz przywódców stanu kozackiego, m.in. Krasnowa, wszyscy zostali straceni.