obozy sowieckie, właśc. poprawcze obozy pracy, pot. łagry, ros. isprawitielno-trudowyje łagieria,
miejsca więzienia, odosobnienia i jednocześnie ekonomicznej eksploatacji osób oraz grup społecznych i narodowych, organizowane przez władze sowieckiej Rosji i ZSRR.
obozy sowieckie
Encyklopedia PWN
Kilka miesięcy po rewolucji październikowej, w części Rosji kontrolowanej przez bolszewików zaczęły się spontaniczne (bądź organizowane, głównie przez eserowców) bunty przeciwko ich rządom zarówno w miastach (głód), jak i na wsi (rekwizycje żywności, pobór do Armii Czerwonej); bolszewicy, chcąc utrzymać się przy władzy, odpowiedzieli VIII 1918 czerwonym terrorem; dziesiątki tysięcy ich przeciwników trafiły wówczas do obozów Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka); poza nimi funkcjonowały także więzienia i obozy podległe Ludowym Komisariatom Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych i Spraw Wewnętrznych; mimo częściowego przywrócenia przez bolszewików 1921 mechanizmów rynkowych w gospodarce (Nowa Ekonomiczna Polityka, NEP) oraz ich zwycięstwa w wojnie domowej (1922) nie ustawały opór (zwłaszcza na wsi) i represje; terror ułatwiał przyjęty 1922 przez Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy (WCIK) nowy kodeks karny, zwłaszcza jego artykuł 58, wyliczający przestępstwa przeciwko państwu sowieckiemu (m.in. kontrrewolucja, sabotaż); po utworzeniu ZSRR (XII 1922) więzienia i obozy w Rosyjskiej FSRR podlegały NKWD, a w republikach związkowych i autonomicznych tamtejszym ludowym komisariatom sprawiedliwości i NKWD; następca Czeka, GPU, utworzył 1923 własne obozy na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym pod nazwą Zarząd Sołowieckich Obozów Specjalnego Przeznaczenia (ros. skrót Usłon), przeznaczone przede wszystkim dla więźniów politycznych; po paru latach obozy Usłon funkcjonowały także w Karelii, na Półwyspie Kolskim i północnym Uralu; od 1926 przebywający tam więźniowie pracowali przy wyrębie lasów. W 1928 Stalin, któremu udało się zdobyć przywództwo w WKP(b), zakończył NEP i rozpoczął pierwszą 5-latkę, połączoną z kolektywizacją rolnictwa; towarzyszyły temu represje wobec kułaków oraz „szkodników” w administracji i przemyśle; na skutek nalegań GPU Rada Komisarzy Ludowych (RKL) podjęła 1929 decyzję o skierowaniu wszystkich więźniów o wyrokach powyżej 3 lat do obozów GPU w północno-wschodnich rejonach ZSRR, gdzie mieli pracować przy eksploatacji tamtejszych bogactw mineralnych; GPU zaczęło tworzyć kolejne zarządy obozów, często zresztą reorganizowane; spektakularnym zadaniem GPU była budowa Kanału Białomorsko-Bałtyckiego (1931–33), przy której pracowało ponad 100 tys. więźniów; odtąd aparat bezpieczeństwa, poza dostarczaniem siły roboczej, stał się bezpośrednim wykonawcą zadań kolejnych 5-latek; na początku 1934 w 14 obozach GPU przebywało ponad 500 tys. osób; liczba więźniów ciągle rosła, zwłaszcza po uchwaleniu 1932 przez WCIK i RKL prawa O ochronie majątku przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni..., wymierzonego głównie w zdesperowanych kołchoźników, którzy, by przeżyć, kradli żywność; w 2. połowie 1934 GPU włączono do NKWD ZSRR, przejęło ono także więzienia i obozy podległe Ludowemu Komisariatowi Sprawiedliwości; odtąd kierował nimi Gułag NKWD; w praktyce do 1937 Gułag sprawował bezpośredni zarząd tylko nad obozami realizującymi najważniejsze inwestycje gospodarki sowieckiej; były to m.in. obozy Bajkalsko-Amurski, Białomorsko-Bałtycki, Dmitrowski, Uchtyjsko-Peczorski, Tiemnikowski (pozostałymi kierowali lokalni naczelnicy NKWD).
Zabójstwo S. Kirowa (1 XII 1934) zapoczątkowało masowy terror, szczególnie nasilony w czasie wielkiej czystki 1936–38, kiedy gwałtownie wzrosła liczba straconych i uwięzionych (od VII 1937 do X 1938 o ponad 520 tys. ludzi); kierowano ich bądź do zakładanych naprędce łagrów zajmujących się wycinaniem lasów, bądź do istniejących już obozów produkcyjnych, które reorganizowano (np. Uchtyjsko-Peczorski podzielono na Workucki — budowa kopalni i wydobycie węgla, Uchtyjsko-Iżemski — głównie wydobycie ropy naftowej, Północny Kolejowy — budowa połączenia Kotłas–Workuta, Ustwymski — wyrąb lasów); chcąc zwiększyć efektywność kierowania obozami, NKWD 1939 wyłączył spod kontroli Gułagu obozy na Dalekim Wschodzie (Dalstroj), a na początku 1941 utworzył 11 własnych zarządów produkcyjnych, realizujących ważne inwestycje w górnictwie, budowie zakładów przemysłowych, dróg, linii kolejowych, lotnisk; w kompetencji Gułagu pozostało zarządzanie łagrami o profilu rolniczym oraz opracowywanie regulaminów i ewidencja więźniów.
Łagry ułatwiały władzom sowieckim kontynuowanie procesu industrializacji; tony złota wydobywane przez więźniów Obozu Północno-Wschodniego nad Kołymą pozwalały na import zachodnich technologii i maszyn, m.in. dla Magnitogorska (część budowniczych stanowili zresztą więźniowie); obozy tworzyły także infrastrukturę dla przyszłych centrów przemysłowych w azjatyckiej części ZSRR (połączenia drogowe i kolejowe, budownictwo mieszkalne); niekiedy realizowały gigantyczne i chybione przedsięwzięcia, choćby Kanał Białomorsko-Bałtycki czy uprawa ziem w Kazachstanie; wydaje się, że per saldo, obozy opłacały się jako przedsięwzięcie gospodarcze; decydował o tym nieludzki wyzysk (i jednocześnie kara) więźniów, którym narzucono bez mała stachanowskie normy i 11-godzinny dzień pracy; w zamian otrzymywali niedostateczne pożywienie (dla wypracowujących 100% normy był tzw. drugi kocioł, tj. na śniadanie kasza, na kolację zupa średniej gęstości oraz 500–700 g chleba dziennie, dla osiągających do 80% normy pierwszy kocioł: na śniadanie kasza, na kolację zupa średniej gęstości i 400–500 g chleba dziennie), które nie umożliwiało regeneracji sił fizycznych; nie liczono się z życiem więźniów; w łagrach w pobliżu koła podbiegunowego musieli pracować przy kilkudziesięciostopniowym mrozie, byli także wysyłani na pewną śmierć, choćby w kopalniach ołowiu na Półwyspie Czukockim, także należących do Obozu Północno-Wschodniego (z 3 tys. Polaków, głównie policjantów i wojskowych, przywiezionych tam 1940, w ciągu roku zmarli wszyscy).
Po zajęciu wschodnich ziem Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną (1939) do obozów zaczęli trafiać obywatele polscy; do wybuchu wojny z Niemcami (22 VI 1941) uwięziono w nich, jak się ocenia, ponad 40 tys. ludzi, głównie na podstawie artykułu 58 kodeksu karnego; na zesłanie wywieziono kilkakrotnie więcej; w większości przetrzymywano ich w Republice Komi (Peczorłag i Siewżeldorłag, czyli Północny Kolejowy), gdzie budowali m.in. linię kolejową Kotłas–Workuta, oraz w obwodzie archangielskim; po układzie Sikorski–Majski (30 VII 1941) obywateli polskich zaczęto zwalniać z łagrów i zesłań; akcja ta została w połowie 1942 wstrzymana, a 1943 w czasie tzw. paszportyzacji (narzucanie siłą obywatelstwa sowieckiego) do łagrów trafiło ponownie kilka tysięcy Polaków. Na podstawie relacji „amnestionowanych”, którzy opuścili ZSRR z armią W. Andersa oraz materiałów, jakimi dysponował rząd RP na uchodźstwie, S. Mora (K. Zamorski) i P. Zwierniak (S. Starzewski) opracowali monografię Sprawiedliwość sowiecka (1945), w której jako jedni z pierwszych na świecie przedstawili strukturę organizacyjną obozów sowieckich i warunki życia uwięzionych.
Po wybuchu wojny z Niemcami inwestycje realizowane przez obozy (poza strategicznymi) przerwano, część więźniów skierowano na front (do końca 1941 ok. 420 tys.), zwiększając jednocześnie eksploatację pozostałych, co spowodowało gwałtowny wzrost śmiertelności (1942 na ok. 1100 tys. osób zamkniętych w łagrach zmarło ok. 250 tys.); ubytek więźniów w obozach rekompensowano wolnymi obywatelami „zmobilizowanymi do pracy”; pod koniec wojny zaczęli tam trafiać jeńcy wojenni, przeważając przejściowo (1947–49 zwolniono większość z nich) nad więźniami; po fali aresztowań bezpośrednio po wojnie (m.in. repatriowani z Niemiec jeńcy i robotnicy przymusowi) stały dopływ więźniów zapewnił dekret Prezydium Rady Najwyższej z 1947 O odpowiedzialności karnej za grabież mienia państwowego i społecznego i (po części) wzrost terroru politycznego (m.in. żdanowszczyzna 1946–48, sprawa leningradzka 1950); liczba uwięzionych (także w koloniach karnych przeznaczonych dla skazanych z wyrokiem poniżej 3 lat) stale rosła, osiągając 1950 ok. 2800 tys.; od 1949 władze sowieckie kontynuowały wielkie inwestycje (m.in. kanał Wołga–Don, Kujbyszewska Elektrownia Wodna, kombinat petrochemiczny w Baszkirii), co sprzyjało tworzeniu nowych obozów (na początku 1953 ich liczba wzrosła do 166).
Śmierć Stalina (5 III 1953) zapoczątkowała likwidację łagrów, prowadzoną nie bez wahań i przyspieszoną dopiero przez XX Zjazd KPZR (1956); 1953 zlikwidowano zarządy produkcyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (od 1946 następcy NKWD), ale przywrócono je częściowo w następnym roku; przeniesiono (także na krótko) Gułag do Ministerstwa Sprawiedliwości; jednak pod koniec 1953 liczba łagrów spadła do 68, a przetrzymywanych w nich osób zmniejszyła się dzięki amnestii (która nie objęła więźniów politycznych) z ok. 2,5 do ok. 1 mln; 1953–54 obozy ogarnęła fala buntów i powstań; przekazywanie od 1955 zarządzania obozami ministerstwom spraw wewnętrznych republik związkowych i autonomicznych umożliwiło wspólną uchwałę KC KPZR i rządu ZSRR o likwidacji Gułagu i zmianie obozów na kolonie pracy (10 X 1956); powołany na miejsce Gułagu Zarząd Główny Poprawczych Kolonii Pracy zlikwidowano 1960. Prawdę o łagrach i cierpieniach ludzi w nich uwięzionych, utajnianą przez władze ZSRR, odsłonił przed światową opinią publiczną A. Sołżenicyn, publikując w Londynie przełożony na język angielski Archipelag Gułag 1918–1956 (t. 1–3 1973–75, wyd. ros. 1990; wyd. pol. fragmentów 1983, 1985 poza cenzurą, całość 1990).
