stalinizm

stalinizm,

system poglądów ideologicznych i sposób władania partią i państwem komunistycznym, ukształtowany w okresie, gdy WKP(b) (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego) i ZSRR rządził po dyktatorsku J. Stalin i jego zausznicy; narzucany jako wzorzec ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego innym partiom i państwom komunistycznym do naśladowania.

Jego teoretyczną podstawę stanowiła uproszczona i wewnętrznie sprzeczna interpretacja marksizmu i leninizmu traktowana dogmatycznie i instrumentalnie. Stalinizm jako doktryna polityczna zaczął formować się w toku walki przywódców WKP(b) o sukcesję po Leninie i okrzepł podczas teoretycznych polemik Stalina z L. Trockim (trockizm), N. Bucharinem, A. Rykowem i innymi teoretykami komunistycznymi, których po zdobyciu dyktatorskiej władzy Stalin kazał wyeliminować fizycznie. Główne elementy stalinizmu jako doktryny to: absolutyzacja i fetyszyzacja walki klas, preferencja dla administracyjnych i siłowych form jej prowadzenia i rozstrzygania; teza o możliwości zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju (rewizja stanowiska Marksa i Lenina; przeciwstawna wobec koncepcji Trockiego), założenie o przesunięciu ciężkości walki klas ku globalnej rywalizacji państw i bloków ustrojowych; teza o zaostrzaniu się sprzeczności klasowych i walki klas w miarę postępów budownictwa socjalistycznego, będąca uzasadnieniem dla nasilania represji i czystek (wielka czystka), ciągłego poszukiwania i stwarzania wroga; arbitralne przyznanie kierownictwu sowieckiemu roli centrum światowego ruchu rewolucyjnego; ocena słuszności postaw i działań politycznych przez pryzmat lojalnego lub apologetycznego stosunku do ZSRR. W życiu wewnętrznym ZSRR stalinizm oznaczał: sztywną strategię budownictwa socjalistycznego (narzuconą w miejsce pragmatycznego, leninowskiego dekretowania) i sztuczne przyspieszanie jego etapów; mechaniczne ujednolicanie stosunków własnościowych i struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa poprzez przymusową kolektywizację rolnictwa i faktyczne upaństwowienie własności formalnie spółdzielcze oraz poprzez forsowną industrializację sprzężoną z militaryzacją gospodarki. Stalinizm jako orientacja strategiczno-taktyczna w polityce WKP(b), ZSRR, Międzynarodówki Komunistycznej i poszczególnych partii komunistycznej wyróżniał się: ortodoksyjnością ideologiczną, sztywnością programową, sekciarstwem w stosunku do innych nurtów ruchu robotniczego (socjaldemokracji), hegemonizmem w stosunku do potencjalnie sojuszniczych ruchów politycznych (np. chłopskich, demokratycznych, narodowowyzwoleńczych), instrumentalnym stosunkiem do sił lewicowych, zwłaszcza suwerennych (np. Republika Hiszpańska); podporządkowaniem globalnej strategii ruchu komunistycznego i interesów poszczególnych partii narodowej oraz państw komunistycznych interesom mocarstwowym ZSRR, elastycznością dyplomatyczną w ich realizacji i zaskakującymi (z punktu widzenia deklarowanych zasad) kompromisami, sojuszami, tajnymi porozumieniami (układy sowiecko-niemieckie 1939). Stalinizm jako forma totalitarnego ustroju społczenego-gospodarczego i polityczne, najpełniej urzeczywistniona w realiach ZSRR, najkonsekwentniej i najdłużej był naśladowany w ChRL, KRL-D, Albanii, Rumunii i charakteryzował się: izolacjonizmem (syndrom oblężonej twierdzy) i nastawieniem na autarkię; sprowadzeniem marksowskiej idei zniesienia klas do fizycznej eksterminacji rzeczywistych i urojonych przeciwników i programową represyjnością: przekreśleniem elementarnych praw obywatelskich i ludzkich oraz ich gwarancji; stałym rozszerzaniem kręgu podejrzanych i represjonowanych („wrogów klasowych”, „wrogów ludu”, „szpiegów”, „sabotażystów”); zespoleniem masowych represji z systemem niewolniczej pracy w łagrach; cyklicznością czystek kadrowych w kręgach przywódców, aparatu partyjnego i administracyjnego, gdzie skala represji osiągnęła nową historyczną jakość — wewnętrznego ludobójstwa skierowanego przeciwko całym grupom i kategoriom ludności własnego państwa; redukcją kierowniczej roli partii komunistycznych do rządów wąskiej grupy, tzw. ścisłego kierownictwa, z przewagą aparatu bezpieczeństwa i represji oraz kompleksu wojskowo-przemysłowe; biurokratyczno-wojskowymi wzorami dyscypliny partyjnej; fasadową i indoktrynacyjną, a nie kontrolną funkcją partii komunistycznej jako całości; dyktatorską pozycją kierownictwa; stałą indoktrynacją oraz kampanijnymi (manipulacyjne i przymusowe) formami mobilizacji mas (rytualna krytyka i samokrytyka, pokazowa demaskacja, publiczna i zbiorowa nagonka na przeciwników); skrajnym centralizmem biurokratycznym i nakazowym systemem kierowania gospodarką oraz wszystkimi dziedzinami życia społecznego; woluntaryzmem gospodarczym; tendencją do ekonomicznej i ideologicznej uniformizacji społeczeństwa, realizowaną metodami administracyjnymi i represyjnymi, włącznie z eksterminacją; zespoleniem skrajnego, rygorystycznego egalitaryzmu dla mas (tzw. urawniłowki) z rozbudowanym systemem przywilejów dla kadr rządzących; uniformizację życia umysłowego i kultury duchowej (administracyjna ingerencja w spory naukowe, realizm socjalistyczny jako obowiązujący i jedyny możliwy wzorzec estetyczny i ideowy w literaturze i sztuce); kultem jednostki, czyli organizowanym odgórnie, narzucanym indoktrynacją i wymuszanym represjami quasi-rel. kultem przywódcy.

Geneza, istota i ewolucja stalinizmu wykracza poza „fenomen Stalina”. Za życia i po śmierci Stalina omawiany wzorzec ideologiczny i ustrojowy znalazł odpowiedniki i nowe uosobienia (maoizm oraz reżymy Kim Ir Sena w KRL-D, E. Hoxhy w Albanii, N. Ceauşescu w Rumunii). Rozkład stalinizmu następował bądź poprzez inercję jego poszczególnych elementów, bądź poprzez ewolucję jego form połowicznych (tzw. neostalinizm, np. rządy L. Breżniewa).

Mirosław Karwat

Kraków, pomnik Stalina i Lenina w Parku Strzeleckim, 1955