marksizm

marksizm,

koncepcja stworzona przez K. Marksa i rozwijana przez jego następców w obrębie filozofii, ekonomii, socjologii i wszystkich nauk, które dotyczą człowieka i jego działania w świecie.

Granice marksizmu są nieostre. Mnogość inspiracji myślą Marksa sprawiła, iż nie da się oddzielić prawowitych jej konsekwencji od nieprawowitych. Schemat marksistowski zawierał 3 główne elementy: krytyczną diagnozę kapitalizmu, pozytywną wizję komunizmu oraz koncepcję przejścia od jednego ustroju do drugiego.

Krytyczna diagnoza kapitalizmu zajmuje najwięcej miejsca w marksizmie. Kapitalizm — twierdzono — jest na poziomie ekonomicznym systemem opartym na wyzysku klasowym, a jednocześnie samoniszczącym przez generowanie wewnętrznej sprzeczności; na poziomie moralnym zaś dehumanizuje i zniewala człowieka. Cały układ stosunków ekonomicznych (baza) jest wspierany przez struktury prawno-polityczne (nadbudowa). Wyzysk interpretowano, odwołując się do teorii wartości dodatkowej. Formą zniewolenia duchowego jest ideologia („fałszywa świadomość”), czyli rozpowszechnione w społeczeństwie przekonanie, iż istniejący system reguł i wartości — faktycznie będący tworem struktur ekonomicznych — jest odwieczny i samodzielny.

Komunizm jako przyszłościowa wizja zajmuje najmniej miejsca w marksizmie. Sam Marks interpretował ten ustrój w krótkiej formule „od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb”. Komunizm był ujmowany zwykle w opozycji do kapitalizmu jako system charakteryzujący się społeczną własnością środków produkcji, kolektywnym stawianiem celów i racjonalnym zarządzaniem produkcją oraz dystrybucją dóbr, a na poziomie moralnym, pełnym rozwojem całego potencjału ludzkiego.

Przejście od kapitalizmu do komunizmu tłumaczono różnorako. Istnieją 3 główne koncepcje. Według pierwszej z nich, przejście to ma charakter konieczności historycznej podyktowanej procesami ekonomicznymi zgodnie z obiektywnymi prawami rozwoju (materializm historyczny). Dzieje można przedstawić jako sekwencję formacji ekonomiczno-społecznej, z których każda przechodzi w drugą w wyniku aktu rewolucji, wywołanego wewnętrznymi sprzecznościami. Rewolucja proletariacka likwidująca kapitalizm i wprowadzająca socjalizm miała być ostatnim takim aktem. Marksizm przyznawał sobie status naukowości z racji odkrywania obiektywnych praw historii, w analogii np. do teorii K. Darwina odkrywającej prawa rozwoju przyrody. Tendencje deterministyczne były kontynuowane w późniejszych wersjach marksizmu XIX i XX w. (K. Kautsky, R. Luksemburg). Druga koncepcja zakładała, że przejście do komunizmu wynika z działania ludzkiego. Postawę człowieka determinuje nie teoria, lecz praktyka, czyli świadome przekształcanie świata. Kluczową zatem sprawą staje się uświadomienie podmiotom działania historycznej ich roli dziejowej oraz stworzenie odpowiedniej strategii działania opartej na rozpoznaniu rzeczywistości. Marksizm był więc często związany z ruchami politycznymi, które szukały w nim inspiracji do dokonywania radykalnych zmian ustrojowych. Tak było w przypadku samego Marksa i jego wkładu w zorganizowanie tzw. Pierwszej Międzynarodówki (Międzynarodówka I). Ten wątek marksizmu jest najbardziej widoczny u Lenina (a także w azjatyckich i latynoamerykańskich wersjach marksizmu). Jako najbardziej racjonalną i skuteczną formę organizacji działania uznawano zwykle ścisły centralizm. Według trzeciej koncepcji przejście do komunizmu miało mieć charakter złożonego procesu dialektycznego, czyli wzajemnych oddziaływań między człowiekiem a środowiskiem. W procesie tym miało dochodzić do stopniowego pogodzenia sprzeczności między jednostkami, klasami, a także między fragmentarycznością istnienia historycznego a jego istotą gatunkową. Zmiany ekonomiczne stanowić miały element szerszego procesu dochodzenia człowieka do samoświadomości i samospełnienia. Znajdowało to swoją kontynuację u autorów mocno podkreślających zakorzenienie marksizmu w heglizmie (G. Lukács).

Między tymi koncepcjami istnieją wyraźne napięcia, mimo to często starano się je łączyć. Determinizm ekonomiczny realizował się wszak nie samoczynnie, lecz przez świadome działania ludzkie. Istniały też próby wyodrębnienia dialektyki jako odrębnej metody oraz schematu rozwojowego (Engels) i zastosowania jej do całej rzeczywistości, również przyrodniczej (materializm dialektyczny); w ten sposób godzono dialektykę z naukowością i determinizmem.

W momencie, gdy stawało się jasne, że rewolucja proletariacka nie nastąpi w kapitalizmie, a przewidywania Marksa były oparte na jednostronnie dobranym materiale, zaistniała potrzeba przeformułowania marksistowskiego schematu. Doszło do wykrystalizowania się kilku głównych stanowisk: 1) odrzucenia komunizmu jako celu niepraktycznego i zbędnego (E. Bernstein i rewizjonizm); 2) przyjęcia długofalowej perspektywy ewolucji społeczno-ekonomicznej, w której miały się spełniać prawa rozwoju (Kautsky); 3) położenia nacisku na skuteczność działania partii komunistycznej (Lenin); 4) ograniczenia się do krytyki kapitalizmu i społeczeństwa kapitalistycznego (szkoła frankfurcka); 5) ograniczenia marksizmu do metody badania zjawisk społecznych i kulturowych oraz wykrywania ich uwarunkowań.

Ryszard Legutko

Bibliografia

Marksizm w kulturze filozoficznej XX w., red. M.J. Siemek, Warszawa 1988;

R. Williams Marksizm i literatura, Warszawa 1989;

Marksizm XX wieku: antologia tekstów, red. J. Dobieszewski, M.J. Siemek, Warszawa 1990;

A. Walicki Marksizm i skok do królestwa wolności: dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996;

Marksizm, liberalizm, próby wyjścia, red. L. Nowak, P. Przybysz, Poznań 1997;

L. Kołakowski Główne nurty marksizmu. Powstanie — rozwój — rozkład, t. 1–3, Warszawa 2000.

I.M. Bocheński Der sowjetrussische dialektische Materialismus, Bern–Munich 1950;

G. Lichtheim Marxism, London 1961;

Issues in Marxist Philosophy, eds J. Mepham, D.-H. Ruben, Brighton 1979.

Marks, Engels, Lenin, Stalin