ekonomia
 
Encyklopedia PWN
ekonomia
[gr. oíkos ‘dom’, nómos ‘prawo’],
nauka badająca społeczny proces gospodarowania.
Kluczowe pytania stawiane przez jej przedstawicieli to: co, ile, w jaki sposób i dla kogo produkować, by uzyskać największą efektywność ekonomiczną mierzoną relacją nakładów do efektów; główny nurt badań ekonomicznych obejmuje mikroekonomię, makroekonomię i ekonomię międzynarodową.
Powstanie i rozwój ekonomii jako nauki łączy się ściśle z powstaniem i rozwojem kapitalizmu. Dopiero rozwój gospodarki pieniężnej i kapitału handlowego w Niderlandach, północnej Francji i w Anglii, następnie rozwój produkcji w przemyśle wzbudziły zainteresowanie badaniem prawidłowości występujących w kształtującej się gospodarce narodowej i ich wykorzystaniem do celów polityki gospodarczej państwa. Początkowo (XVI–XVII w.) zwrócono uwagę na procesy pieniężne łączące się z rozwojem handlu; zajmujących się tymi problemami nazywano merkantylistami (merkantylizm), wśród których szczególną rolę odegrali: T. Mun, A. de Montchrétien i J.B. Colbert. Pierwszą systematyczną analizę przebiegu procesu produkcji i dystrybucji dali przedstawiciele fizjokratyzmu, zwani także ekonomistami; najwybitniejszy z nich, F. Quesnay, 1758 przedstawił produkcję jako stale powtarzalny proces (reprodukcja) i na tym tle podział produktów między poszczególne klasy ówczesnego społeczeństwa. Właściwy rozwój ekonomii jako nauki rozpoczął wraz z klasyczną szkołą w ekonomii, która powstała w 2. połowie XVIII i 1. połowie XIX w., rozwinęła się głównie w Wielkiej Brytanii; przedmiotem zainteresowania ekonomii klasycznej były warunki rozwoju sił wytwórczych, a jej główni przedstawiciele to A. Smith i D. Ricardo. W 2. połowie XIX w. powstała ekonomia marksistowska, której centralną kategorią była teoria walki klas o wartość dodatkową. W 1871 K. Menger i W.S. Jevons zapoczątkowali marginalistyczny kierunek w ekonomii, wprowadzając rachunek różniczkowy do modelowania zjawisk ekonomicznych. Obejmuje on austriacką szkołę w ekonomii i lozańską szkołę w ekonomii. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego kierunku byli L. Walras i V. Pareto oraz A. Marshall. Również w XIX w. rozwinęła się w Niemczech historyczna szkoła w ekonomii, krytycznie odnosząca się do ekonomii klasycznej (W. Roscher, B. Hildebrandt, K. Knies — starsza szkoła historyczna, oraz G. Schmoller, K. Bücher, L. Brentano — młodsza szkoła historyczna). Bliski szkole historycznej był powstały w końcu XIX w. instytucjonalizm (T. Veblen, W.C. Mitchell, J.R. Commons). Po wielkim kryzysie gospodarczym 1929–33 powstała popytowa teoria dochodu narodowego (keynesizm). Również w okresie międzywojennym rozwinęła się teoria niedoskonałej konkurencji (E. Chamberlin, J. Robinson) oraz ekonomia dobrobytu (A. Pigou), także teoria rozwoju gospodarczego J. Schumpetera. W latach 70. i 80. rozwijały się kierunki neoliberalne (neoliberalizm): monetaryzm (M. Friedman), ekonomia podaży (A. Laffer), hipoteza racjonalnych oczekiwań (T. Sargent, R. Lucas) oraz odrodził się keynesizm (postkeynesizm).
Ekonomia w Polsce. Pierwszym ważnym osiągnięciem polskiej myśli ekonomicznej było sformułowanie przez M. Kopernika prawa wypierania z obiegu lepszej monety przez gorszą (znane jako prawo Greshama). W XVII w. próbowano rozwijać myśl merkantylistyczną (S. Zaremba, J. Grodwagner, A.M. Fredro), popierającą rozwój miast i handlu. Przyspieszenie badań ekonomicznych nastąpiło w 2. połowie XVIII w., kiedy to ekonomia stała się przedmiotem wykładanym w szkołach średnich i wyższych — propagowano wówczas idee fizjokratyzmu (A. Popławski, H. Stroynowski) oraz postulowano wprowadzenie protekcjonizmu (H. Kołłątaj, J.F. Nax, S. Staszic, J. Wybicki).
Po rozbiorach powstały pierwsze uniwersyteckie katedry ekonomii (Warszawa, Kraków, Wilno), gdzie ekonomii klasycznej nauczali F. Skarbek, D. Krysiński, W. Surowiecki. W 2. połowie XIX w. nastąpiła intensyfikacja badań ekonomicznych; J. Supiński i S. Szczepanowski wypracowali program rozwoju gospodarczego ziem polskich. W końcu XIX w., zwłaszcza w Królestwie Polskim, rozwijały się: myśl marksistowska (Sz. Dickstein, S. Krusiński, L. Krzywicki), idee spółdzielczości (E. Abramowski, F. Stefczyk) oraz radykalne koncepcje społeczno-gospodarcze (J. Hauke-Bosak, A. Szczęsnowicz, S. Tokarzewicz).
W latach 20. dominowały nurty liberalne: szkoła austriacka (W. Czerkawski, A. Heydel, S. Zalewski), lozańska (A. Wakar, W. Zawadzki) i neoklasyczna (A. Krzyżanowski, F. Młynarski, E. Taylor); niezależnie rozwijała się katolicka myśl społeczna (J. Piwowarczyk, A. Roszkowski, A. Szymański); kontynuowano badania nad spółdzielczością (M. Rapacki). W latach 30. dominował nurt etatystyczny (etatyzm); w opozycji pozostawały środowiska lewicowe skupione wokół IGS (L. Krzywicki) i Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen (E. Lipiński). Największe osiągnięcia teoretyczne były udziałem M. Kaleckiego i O. Langego: nowatorstwo opublikowanej 1933 Próby teorii koniunktury Kaleckiego jest porównywalne z Ogólną teorią... (1935) J.M. Keynesa, praca zaś On the Economic Theory of Socialism (1936–37) Langego przyniosła mu światowy rozgłos.
Po II wojnie światowej początkowo kontynuowano w Polsce różne kierunki ekonomiczne, ale po 1949 wyeliminowano inne nurty niż marksistowski; 1949–56 zajmowano się problemami planowania gospodarczego i uprzemysłowienia; 1956 dokonano krytyki dogmatyzmu stalinowskiego i sformułowano postulat przejścia do socjalizmu rynkowego (W. Brus), który jednakże został odrzucony; 1956–80 polscy ekonomiści zajmowali się głównie problematyką planowania, wzrostu gospodarczego, zarządzania gospodarką narodową; w myśli ekonomicznej pojawiał się wątek przejścia od zarządzania nakazowego do systemu parametrycznego, jako namiastki koncepcji socjalizmu rynkowego. Mimo ideologicznych ograniczeń powstały w Polsce ważne prace ekonomiczne, m.in.: Ekonomia polityczna Langego, Teoria wzrostu ekonomicznego Kaleckiego, Teoria ekonomii i aktualne zagadnienia gospodarcze Lipińskiego.
Nowym impulsem do rozwoju badań ekonomicznych była zmiana systemu politycznego 1989; odnowił się spór o rolę państwa w gospodarce w okresie transformacji systemowej. Strony w tym sporze są zróżnicowane pokoleniowo: ekonomiści starsi, w większym stopniu związani z keynesizmem, opowiadają się za zwiększeniem roli państwa (m.in. Łaski, M. Nasiłowski, Z. Sadowski), ekonomiści młodszego pokolenia są zwolennikami liberalizmu (L. Balcerowicz, M. Dąbrowski) i sprzeciwiają się zwiększaniu roli państwa w gospodarce.
Bibliografia
R.L. HEILBRONER Wielcy ekonomiści. Czasy — życie — idee, Warszawa 1993;
H. Landreth, D.C. CALENDER Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 1998;
M. BLAUG Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa 2000;
Polscy ekonomiści w świecie, red. T. Kowalik, J. Hausner, Warszawa 2000.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia