prakseologia
metodol., naukozn.:
[gr. práxis ‘działanie’, ‘czynność’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’],
prakseologia
Encyklopedia PWN
1) Ogólne rozważania o działaniu bądź bardzo szczegółowe przygotowanie działania złożonego (obmyślanie sposobów, dobieranie metod, wielostronna ocena realizacji i jej wyników).
2) Części bądź fragmenty dotyczące działania, wydzielone w obrębie nauk interdyscyplinarnych lub szczegółowych: cybernetyki, ekonomii, ergonomii, filozofii, matematyki, nauki organizacji i zarządzania, pedagogiki, prawodawstwa, psychologii, socjologii, socjotechniki (inżynieria społeczna), teologii itp. W Europie w XIX w. prekursorami prakseologii byli przedstawiciele różnych nauk: filozofowie M. Martin (1820–86), który nazywał ją ponologią, i L. Bourdeau (1824–1900) oraz socjolog A.V. Espinas (1844–1922). W Polsce inicjatorem prakseologii, początkowo nazywanej praktyką ogólną albo teorią czynu, był T. Kotarbiński. Interesował się nią także B. Prus. W XX w. pojawiły się: w Europie — tektologia A. Bogdanowa, formalno-prakseologiczne ujęcie ekonomii E. Słuckiego i metodologia umiejętności praktycznych G. Hosteleta. W Stanach Zjednoczonych system prakseologii traktowany jako podstawa ekonomii, uważanej za najbardziej rozwinięty dział prakseologii, rozbudowywał L. von Mises (Human Action. A Treatise on Economics 1949).
Historyk prakseologii J. Ostrowski (Alfred Espinas, precurseur de la praxeologie — ses antécédents et ses successeurs 1973) do prakseologów zalicza twórców badań operacyjnych, programowania sieciowego i teorii gier, a prace Kotarbińskiego (który upowszechnił termin „prakseologia”) i jego szkoły uważa za najbardziej zaawansowane naukowo.
Historyk prakseologii J. Ostrowski (Alfred Espinas, precurseur de la praxeologie — ses antécédents et ses successeurs 1973) do prakseologów zalicza twórców badań operacyjnych, programowania sieciowego i teorii gier, a prace Kotarbińskiego (który upowszechnił termin „prakseologia”) i jego szkoły uważa za najbardziej zaawansowane naukowo.
3) Nauka o sprawności działań, którą Kotarbiński zaczął tworzyć przed I wojną światową (Szkice praktyczne 1919, Czyn 1934), a dojrzały jej system przedstawił w Traktacie o dobrej robocie (1955, wydanie 8 2000) oraz w wielu innych pracach, proponując podstawową terminologię, ustalając zakres i miejsce prakseologii w metodologii (metodologia ogólna), etyce (część interesująca się sprawnością po ocenie godziwości), filozofii (teoria praktyki lub praktyczności). Kotarbiński zapoczątkował jeden z działów prakseologii — ogólną teorię walki; za prakseologię uważał teorię organizacji (po jej rozbudowaniu w naukę organizacji i zarządzania, do czego się w znacznej mierze przyczynił, umieszczał prakseologię wśród nauk organizacyjnych). Propozycja Kotarbińskiego była całkowicie oryginalna. Polska prakseologia oddziaływała na naukę wielu krajów, jej recepcja była blokowana w ZSRR i innych państwach bloku sowieckiego, z których tylko Rumunia (prakseologia formalna) i Czechosłowacja (prakseologia w pracy kierowniczej) nawiązywały do prac polskich prakseologów lub z niej korzystały. W literaturze krajów, w których nie odważano się używać nazwy prakseologia z powodów politycznych (ze względu na to, że używali jej uczeni potępiani lub źle widziani przez komunistyczne władze, jak Bogdanow, Słucki), elementy prakseologii kryły się w cybernetyce, teorii administracji, naukach o organizacji itp. Problematyka prakseologiczna była rozproszona w treściach rozmaitych nauk także w krajach, gdzie nie znano polskiej prakseologii lub nie budowano własnych systemów prakseologii. Prakseologowie korzystający ze spuścizny Kotarbińskiego rozwijali jego idee i występowali z nowymi: zajmowali się typologią działań sprawnych i niesprawnych, w tym błędami praktycznymi, analizowali strukturę dyrektyw praktycznych, których racjonalność zależy od ich podstaw teoretycznych, konstruowali aksjologię sprawnościową w obrębie ocen utylitarnych i teleologicznych, precyzowali terminologię, rozwijali teorię walki, pracy, działań zinstrumentalizowanych (wspomaganych przez komputery), epistemologię pragmatyczną (naukoznawstwo), prakseometrię, prakseosemiotykę, teleologię, teorię decyzji, rozpoczęli pracę nad prakseologią formalną.
Współcześnie prakseologia rozwija się intensywnie w krajach UE i USA, wiążąc się ściślej z teorią gier i teorią decyzji (R.L. Ackofft), teorią organizacji i zarządzania oraz filozofią techniki. W Polsce problematyka ta jest podejmowana zwłaszcza w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego i akademiach ekonomicznych. W ramach prakseologii jest uprawiana również prakseologia szczegółowa — metodologia projektowania, zajmująca się przygotowaniem działań przyszłych wykonawców i użytkowników rozmaitych projektów — rozwijana przez W. Gasparskiego i jego współpracowników. W obrębie metodologii projektowania wyróżnia się szczegółowe metodologie, związane z typami rozwiązywanych problemów; prace badawcze w tym zakresie są prowadzone w interdyscyplinarnych zespołach prakseologów, matematyków, psychologów, inżynierów, ekonomistów i prawników. W celu uściślenia opisu oraz stworzenia możliwości kwantytywnej oceny sprawności działania projektowania, wypracowano sformalizowany system pojęciowo-terminologiczny, dla którego Gasparski zaproponował nazwę „system prakseometryczny” lub „prakseometria”. Dzięki podstawom metodologicznym prakseologia ogólna i szczegółowa pełni funkcje interdyscyplinarne i jest szczególnie blisko powiązana ze współcześnie uprawianym naukoznawstwem praktycznym. W 1958–92 istniała placówka PAN prowadząca badania w dziedzinie prakseologii (początkowo pod nazwą Pracownia Ogólnych Problemów Pracy, 1967 przekształcona w Zakład Prakseologii, 1978 — w Zakład Prakseologii i Naukoznawstwa, 1990 — w Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki, a 1993 — Zakład Teorii Języka i Działania w Instytucie Filozofii i Socjologii); 1990 powstało Towarzystwo Naukowe Prakseologii. Wydawnictwa z prakseologii: „Prakseologia”, roczniki „Praxiology: The International Annual of Practical Philosophy and Methodology” (w języku angielskim, we współpracy międzynarodowej, wychodzi od 1992), „Projektowanie i Systemy” (od 1978).
Współcześnie prakseologia rozwija się intensywnie w krajach UE i USA, wiążąc się ściślej z teorią gier i teorią decyzji (R.L. Ackofft), teorią organizacji i zarządzania oraz filozofią techniki. W Polsce problematyka ta jest podejmowana zwłaszcza w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego i akademiach ekonomicznych. W ramach prakseologii jest uprawiana również prakseologia szczegółowa — metodologia projektowania, zajmująca się przygotowaniem działań przyszłych wykonawców i użytkowników rozmaitych projektów — rozwijana przez W. Gasparskiego i jego współpracowników. W obrębie metodologii projektowania wyróżnia się szczegółowe metodologie, związane z typami rozwiązywanych problemów; prace badawcze w tym zakresie są prowadzone w interdyscyplinarnych zespołach prakseologów, matematyków, psychologów, inżynierów, ekonomistów i prawników. W celu uściślenia opisu oraz stworzenia możliwości kwantytywnej oceny sprawności działania projektowania, wypracowano sformalizowany system pojęciowo-terminologiczny, dla którego Gasparski zaproponował nazwę „system prakseometryczny” lub „prakseometria”. Dzięki podstawom metodologicznym prakseologia ogólna i szczegółowa pełni funkcje interdyscyplinarne i jest szczególnie blisko powiązana ze współcześnie uprawianym naukoznawstwem praktycznym. W 1958–92 istniała placówka PAN prowadząca badania w dziedzinie prakseologii (początkowo pod nazwą Pracownia Ogólnych Problemów Pracy, 1967 przekształcona w Zakład Prakseologii, 1978 — w Zakład Prakseologii i Naukoznawstwa, 1990 — w Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki, a 1993 — Zakład Teorii Języka i Działania w Instytucie Filozofii i Socjologii); 1990 powstało Towarzystwo Naukowe Prakseologii. Wydawnictwa z prakseologii: „Prakseologia”, roczniki „Praxiology: The International Annual of Practical Philosophy and Methodology” (w języku angielskim, we współpracy międzynarodowej, wychodzi od 1992), „Projektowanie i Systemy” (od 1978).
Włodzimierz Kryszewski, Tadeusz Pszczołowski
Bibliografia
T. Kotarbiński Wybór pism, t. 1 Myśli o działaniu, Warszawa 1957;
W. Gasparski Projektowanie. Koncepcyjne przygotowanie działań, Warszawa 1978;
J. Zieleniewski Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1981;
T. Pszczołowski Organizacja od dołu i od góry, Warszawa 1984;
T. Kotarbiński Prakseologia, w: Dzieła wszystkie, Wrocław 1999;
W. Gasparski Prakseologia, Warszawa 1999.
