budżet
ekon. plan, zestawienie dochodów i wydatków na przyszły okres;
[ang. budget ‘mieszek’, ‘zbiór’ < starofr. bougette ‘woreczek’ < łac. bulga],
budżet
Encyklopedia PWN
może wiązać się ze ścisłym limitowaniem wydatków (ostre ograniczenie budżetowe) lub łagodnym ograniczaniem budżetowym. Budżet państwa można zdefiniować jako: 1) zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwa na 1 rok (rok budżetowy), sporządzone przez rząd i uchwalone najczęściej w formie ustawy budżetowej przez parlament; 2) fundusz (rachunek) zasilany przez dochody budżetowe i przeznaczony na finansowanie wydatków państwa; część z nich może być finansowana z odrębnych państwowych funduszy celowych, zasilanych własnymi dochodami lub dotacjami z budżetu państwa. Budżet państwa i państwowe fundusze celowe tworzą sektor finansów publicznych, do którego zalicza się także budżety samorządowe (gmin) i inne jednostki publiczne (prócz przedsiębiorstw i banków).
Nazwa budżetu państwa pojawiła się pod koniec XVIII w., jednak problemy związane z budżetem występowały już kilka wieków wcześniej; w średniowieczu uprawnienia przedstawicielstw stanowych do uchwalania podatków stawiały władców wobec konieczności przedstawiania planu wydatków, jako warunku uzyskania prawa poboru podatków; w późniejszych wiekach kontrola nad wydatkami państwa i źródłami ich pokrycia była przedmiotem walki o władzę między monarchą a społeczeństwem i ściśle wiązała się z rozwojem parlamentaryzmu. Pierwsze budżety państwa sporządzono w Anglii (1689), w Polsce (1768), USA (1779), we Francji (1781).
Współczesny budżet państwa jest instrumentem kontroli parlamentu nad działalnością rządu. Dochody budżetu państwa obejmują: podatki, opłaty, dochody z majątku i inne przychody bezzwrotne, natomiast nie powinny być do nich zaliczane wpływy z pożyczek i pozostające w dyspozycji państwa zasoby pieniężne, które mogą stanowić pokrycie deficytu budżetu państwa. Niezbędne jest ścisłe rozróżnianie między dochodami budżetu państwa a źródłami pokrycia deficytu. Wydatki budżetu państwa są przeznaczone na utrzymanie aparatu państwowego: administrację, wojsko, policję, wymiar sprawiedliwości itp., na cele socjalne i kulturalne, obsługę długu publicznego, rozwój gospodarczy, utrzymanie infrastruktury, działania interwencyjne w gospodarce itp. Wzajemne dostosowanie dochodów i wydatków budżetu państwa stanowi jeden z najważniejszych problemów w zarządzaniu nim. Najczęściej dochody są niewystarczające na pokrycie wydatków, co powoduje powstanie deficytu budżetowego.
Głównym zadaniem budżetu państwa jest gromadzenie zasobów pieniężnych, umożliwiających sfinansowanie wydatków państwa. We współczesnych warunkach jest to związane z przepływem ogromnych ilości pieniędzy (w krajach rozwiniętych budżet państwa wraz z całym sektorem budżetowym przejmuje 30–60% PKB) i wywiera duży wpływ na funkcjonowanie gospodarki. Stwarza to możliwość, przez odpowiednie kształtowanie dochodów i wydatków budżetu państwa, celowego oddziaływania w ramach polityki budżetowej na procesy gospodarcze.
Sprawne i racjonalne funkcjonowanie budżetu państwa zapewnia przestrzeganie tzw. zasad budżetowych: 1) zupełności (budżet powinien obejmować wszystkie dochody i wydatki państwa), 2) jedności materialnej (dochody budżetu mają przeznaczenie ogólne, tzn. nie są z góry związane z określonymi wydatkami), 3) szczegółowości (w budżecie powinny być szczegółowo określone źródła dochodów i przeznaczenie wydatków), 4) jawności i przejrzystości, 5) równowagi (należy unikać deficytów). W praktyce jednak nie zawsze jest celowe i możliwe przestrzeganie tych zasad.
W Polsce budżet państwa — zgodnie z ustawą (1998) o finansach publicznych — jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów: władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa, sądów i trybunałów oraz administracji rządowej. Budżet opracowuje Rada Ministrów (praktycznie Ministerstwo Finansów), a uchwalany jest przez sejm w formie ustawy. Senatowi przysługuje prawo wnoszenia poprawek, które sejm może przyjąć lub odrzucić. Jeżeli projekt budżetu nie może być przedłożony sejmowi w ustawowym terminie (do 30 IX roku poprzedzającego rok budżetowy), sporządza się projekt prowizorium budżetowego, które po uchwaleniu przez sejm jest podstawą prowadzenia gospodarki budżetowej do czasu uchwalenia ustawy budżetowej. Po zakończeniu roku budżetowego (w Polsce pokrywa się on z rokiem kalendarzowym), Rada Ministrów przedstawia sejmowi w terminie do 31 V następnego roku sprawozdanie z wykonania budżetu państwa, które jest podstawą do udzielenia absolutorium lub jego odmowy.
Budżet jednostki samorządu terytorialnego (gminy, miasta, powiatu, województwa) jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki, sporządzanym przez zarząd jednostki i uchwalanym przez jej organ stanowiący. Organ ten rozpatruje również sporządzone przez zarząd sprawozdanie z wykonania budżetu i udziela (lub nie) zarządowi absolutorium.
Andrzej Wernik
