utylitaryzm
 
Encyklopedia PWN
utylitaryzm
[łac. utilitas ‘korzyść’, ‘pożytek’],
filoz.
teoria etyczna powstała w końcu XVIII w., której główna zasada (zwana zasadą użyteczności) głosi, iż czyn jest dobry wtedy i tylko wtedy, gdy przyczynia się do stanowienia szczęścia powszechnego, rozumianego jako wzrost przyjemności i redukcja cierpień w świecie. Utylitaryzm wywodzi się głównie z humanistycznej problematyki oświecenia, a jego elementy były zawarte w wielu obiegowych angielskich i francuskich oświeceniowych doktrynach moralnych. W postaci rozbudowanego systemu postulatów i zasad etycznych utylitaryzm wystąpił dopiero w filozofii J. Benthama, który głosił, że natura poddała rodzaj ludzki rządom 2 zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności, które rządzą ludźmi we wszystkim, co czynią i mówią, i od których nie sposób się uwolnić; w słowach ktoś może utrzymywać, że się spod ich jarzma wyzwolił, w rzeczywistości będzie je zawsze dźwigał; przyjemność powszechna stanowi zatem kryterium oceny działań (hedonizm). Kontynuatorem podstawowych idei etyki utylitarystycznej był przede wszystkim J.S. Mill (twórca terminu „utylitaryzm”), który zmodyfikował system Benthama i założył 1823 w Londynie Towarzystwo Utylitarystyczne. Naczelną tezą utylitaryzmu w XIX w. była tzw. zasada utylitaryzmu, zgodnie z którą postępowanie ludzkie jest moralne wówczas, gdy kierowanie się w nim dobrze pojętym interesem własnym („pożytkiem”) jednostki nie stoi w sprzeczności z interesami ogółu, lecz przeciwnie — służy zarazem pomnażaniu ogólnospołecznego dobra i szczęścia. Realizacja tej zasady miała na celu osiągnięcie możliwego w danych okolicznościach „największego szczęścia największej liczby ludzi” (a zarazem redukowania cierpień). Hedonistyczna wykładnia utylitaryzmu została poddana w XX w. krytyce przez zwolenników utylitaryzmu idealnego (G.E. Moore), który oceniał czyny w zależności od sumy dobra, jakie produkują w świecie oraz utylitaryzmu preferencyjnego (np. J. Rachels), który zasadnicze kryterium dobra widział w społecznych wyborach (preferencjach); przedstawiciele utylitaryzmu XX w. dzielą się ponadto na tych, którzy odnoszą każdy czyn bezpośrednio do zasady użyteczności (utylitaryzm czynów — K. Nielsen) oraz tych, którzy oceniają całą klasę czynów (utylitaryzm zasad — R. Brandt); w pierwszym przypadku ocenie z punktu widzenia zasady użyteczności podlega konkretny czyn (np. dane kłamstwo), w drugim ocenia się zasadę leżącą u źródeł danego czynu (np. zasadę nakazującą kłamać). Współczesny utylitaryzm jest szczególnie aktywny w obszarze etyk szczegółowych, takich jak bioetyka czy etyka ekologiczna (P. Singer, J. Harris, J. Glover). W Polsce stanowisko pokrewne utylitaryzmowi prezentował T. Kotarbiński w swojej teorii etyki niezależnej.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia