aksjologia
dziedzina filozofii, której przedmiotem są wartości;
[gr. áxios ‘godny, cenny’, lógos ‘słowo, nauka’],
aksjologia
Encyklopedia PWN
bada naturę wartości, ustala normy i kryteria wartościowania oraz hierarchię wartości. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra. Aksjologia w szerokim znaczeniu, w aspekcie teoretycznym zajmuje się analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.), dociekaniem źródeł i mechanizmów jej powstawania; w aspekcie systematyzującym i postulatywnym — podstawami i kryteriami wartościowania, klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości jako celów samych w sobie i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych), budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum), ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania; w aspekcie socjologicznym i teoretyczno-kulturowym — badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze. Problematyka aksjologii jest prawie tak dawna jak sama filozofia; w czasach nowożytnych pojęcia wartości używał m.in. I. Kant, ale współczesne znaczenie (na którym opiera się aksjologia) zaczyna się od R.H. Lotzego w połowie XIX w.; rozpowszechniona w filozofii europejskiej, zwłaszcza na początku XX w., głównie przez przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, N. Hartmann) i neorealizmu (G.E. Moore, R.B. Perry); termin „aksjologia” został wprowadzony przez P. Lapiego w Logique de la volonté (1902) oraz E. Hartmanna w Grundriss der Axiologie (1908). Problematyce aksjologii są poświęcone liczne prace A. Meinonga, R. Müllera-Freienfelsa, F. Brentana, D. von Hildebranda. W Polsce tematykę aksjologii analizowali m.in.: F. Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii 1910), W. Tatarkiewicz (O bezwzględności dobra 1919), H. Elzenberg (Wartość i człowiek, 1966), R. Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość 1966), W. Stróżewski (Istnienie i wartość 1981), J. Tischner (Myślenie według wartości 1982).
W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi.
