Tischner Józef
 
Encyklopedia PWN
Tischner Józef, ur. 12 III 1931, Stary Sącz, zm. 28 VI 2000, Kraków,
filozof, teolog, eseista, ksiądz katolicki.
Kalendarium
Urodził się 12 III 1931 w Starym Sączu. W 1950–55 odbył studia teologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim; 1955 przyjął święcenia kapłańskie. W 1963 obronił doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla (promotor R. Ingarden), 1974 habilitował się na podstawie rozprawy Studia z teorii świadomości. Był wykładowcą w Instytucie Teologicznym Księży Misjonarzy i na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie (od 1980 profesor). Po utworzeniu Papieskiej Akademii Teologicznej profesorem na Wydziale Filozofii (wielokrotnie dziekan). Wykładał filozofię dramatu w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie oraz filozofię na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (wykłady monograficzne wygłaszane w latach 80. i 90. przyciągały tłumy słuchaczy). Był współzałożycielem, wraz z K. Michalskim i H.-G. Gadamerem, Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu (od 1981 prezes).
Niekwestionowany autorytet moralny
Krytyk marksizmu, odegrał ważną rolę w formułowaniu ideowo-moralnych założeń Solidarności. Przez część środowisk katolickich w Polsce był krytykowany za sympatie do liberalizmu, demokracji i zbytnie otwarcie na Europę; dla wielu pozostawał jednak niekwestionowanym autorytetem moralnym. W 1999 został odznaczony orderem Orła Białego za działalność na rzecz pojednania Polaków i szerzenie idei tolerancji.
Jako filozof, znawca fenomenologii i hermeneutyki, Tischner był autorem rozpraw z filozofii współczesnej, etyki, aksjologii i filozofii człowieka, m.in.: Świat ludzkiej nadziei (1975), Etyka wartości i nadziei (w: Myślenie według wartości 1982), Filozofia współczesna (1989), Zarys filozofii człowieka dla duszpasterzy i artystów (1991), Myślenie w żywiole piękna (2004) oraz filozofii dramatu: Filozofia dramatu (1990), Spór o istnienie człowieka (1998). Jako krytyk marksizmu napisał m.in. Polski kształt dialogu (1981), Polska jest ojczyzną: w kręgu filozofii pracy (1985).
Twórca filozofii dramatu
Punktem wyjścia filozofii Tischnera była fenomenologia; polemizując z E. Husserlem przecistawił „Ja aksjologiczne” (doświadczenie „Ja” jako wartości) jego „Ja transcendentalnemu”. Poszukując nowego języka filozofii, który pełniej mógłby wyrazić istotę chrześcijańskiego objawienia, wszedł w spór z filozofią tomistyczną. Polemizując zarówno z Nietzscheańskim „przewartościowaniem wartości”, jak i Heideggerowskim „myśleniem według bycia” rozwinął ideę „myślenia według wartości”. Położył podwaliny pod etykę opartą nie na normach i przykazaniach lecz wartościach; za pierwotną daną tej etyki uznał doświadczenie obecności drugiego człowieka. W Filozofii dramatu odkrył ideę dramatycznego konfliktu między wartościami; dramat według Tischnera rozgrywa się między osobami ludzkimi, a także między człowiekiem a Bogiem w horyzoncie dobra i zła, na scenie, którą jest świat; ma on swój specyficzny czas biegnący między pytaniem i odpowiedzią oraz przestrzeń, którą jest przestrzeń spotkania. Tak jak w pierwszym okresie w filozofii Tischnera dominowała aksjologia, tak w drugim agatologia (nauka o dobru dramatycznie związanym ze złem). Nie tylko jednak dobro, ale także prawda i piękno pozostają w dramatycznym napięciu: pierwsza z kłamstwem i iluzją, drugie z brzydotą; dlatego jest możliwe błądzenie zarówno w horyzoncie dobra i prawdy, jak i piękna. W 2. tomie filozofii dramatu Spór o istnienie człowieka zajął się relacją człowieka do Boga, problemem wolności i łaski. Obecność Boga jest dla Tischnera nie tylko fundamentalnym punktem odniesienia dramatu, ale jego istotą; parafrazując argument św. Anzelma, wg którego „Bóg jest tym, ponad co nic większego nie można pomyśleć”, Tischner określił Boga jako tego, ponad którego nic lepszego nie można pomyśleć; dopiero z absolutnej dobroci Boga wypływa jego istnienie; dobro istnieje, o ile dzieli się sobą, a istotą daru jest wolność („wolność jest sposobem istnienia Dobra”).
Duszpasterz zaangażowany
Jako myśliciel zangażowany w polskie przemiany społeczne opublikował m.in.: Etykę solidarności (1982, wydanie 2 wraz z Homo sovieticus 1993), Polski młyn (1991), Nieszczęsny dar wolności (1993), Spowiedź rewolucjonisty (1993), Między panem a plebanem (1995, wraz z A. Michnikiem i J. Żakowskim), W krainie schorowanej wyobraźni (1997). Zawarte tam diagnozy historyczne i społeczne wyrażał w aforystycznych formułach (m.in. „chochoł sarmackiej melancholii”, „ludzie z kryjówek”, „homo sovieticus”, „nieszczęsny dar wolności”), które niekiedy stawały się przedmiotem polemik.
Jako duszpasterz wydał m.in.: Miłość niemiłowana (1993), Jak żyć (1994, wraz z K. Bukowskim), Książeczka pielgrzyma (1996), Tischner czyta katechizm (1996), Ksiądz na manowcach (1999), Drogi i bezdroża miłosierdzia (1999), Przekonać Pana Boga (1999), Miłość nas rozumie (2000). Głosił w nich chrześcijaństwo otwarte na dialog, oparte na wolności, wrażliwe na obecność każdego człowieka, budzące dobro, a nie zwalczające zła; polemizował z wszelkimi formami integryzmu i fundamentalizmu. Zmarł 28 VI 2000 w Krakowie.
Recepcja dzieła
Tischner był także autorem kazań i gawęd góralskich: Boski młyn (1992), Idzie o honor (1994), Historia filozofii po góralsku (1997), Wieści ze słuchanicy (2001), Słowo o ślebodzie. Kazania spod Turbacza 1981–1997 (2003).
Wiele jego dzieł zostało wydanych we Włoszech, Niemczech, Francji, USA, Rosji, a Etyka solidarności w kilkunastu innych krajach. Powstały izby pamięci im. księdza Józefa Tischnera (od 2003 w Starym Sączu, od 2004 w Łopusznej); kilkanaście szkół nosi jego imię; od 2003 działa Wyższa Szkoła Europejska im. ks. J. Tischnera w Krakowie, od 2004 — Instytut Myśli Józefa Tischnera.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia