tomizm
 
Encyklopedia PWN
tomizm,
filoz.:
1) doktryna filozoficzna i teologiczna św. Tomasza z Akwinu;
2) ogólna nazwa kierunków myślowych nawiązujących do tej doktryny i charakteryzujących się głównie analizą wewnętrzną i zewnętrzną przyczyn realnego jednostkowego bytu, wyznaczoną przez metafizyczny pluralizm i realizm teoriopoznawczy; z tej perspektywy do tomizmu zalicza się koncepcje opierające się na takiej teorii bytu, w której za wewnętrzne zasady bytu przyjmuje się istnienie jako powód realności („że jest”) i istotę jako powód tożsamości („czym jest”); w powiązaniu z tak ujmowaną metafizyką, w ramach tomizmu uprawia się wszystkie główne dyscypliny filozoficzne oraz podejmuje się zagadnienia teologiczne.
Pierwszy okres w dziejach tomizmu stanowiła podjęta po śmierci św. Tomasza z Akwinu przez jego uczniów (m.in. Idziego Rzymianina, Tomasza Suttona) i wspierana przez zakon dominikanów obrona (potępionych 1277 przez bpów Paryża i Oksfordu) centralnych tez jego metafizyki przed atakami ze strony zwolenników augustynizmu; okres ten charakteryzował się: tworzeniem niedokładnych interpretacji zagadnienia aktu istnienia bytu oraz ukształtowaniem błędnego poglądu, że jest ona tożsama z myślą Arystotelesa. W następnym okresie (po kanonizacji 1323 św. Tomasza z Akwinu i cofnięciu 1325 potępienia jego poglądów) nastąpiło pewne ożywienie zainteresowania tomizmem, którego najdojrzalszym przykładem była w XV–XVI w. twórczość kardynała Tomasza de Vio (zw. Kajetanem), uważanego długo za najwybitniejszego interpretatora poglądów św. Tomasza z Akwinu; charakterystyczne w tym okresie jest tworzenie komentarzy do dzieł św. Tomasza z Akwinu, w których utożsamia się tomizm z przystosowaną do myślenia chrześcijan metafizyką Arystotelesa, co dało tzw. chrześcijański arystotelizm, unikający lub wykluczający właściwy dla tomizmu problem istnienia; ta światopoglądowa wersja myślenia filozoficznego, uważana za oryginalny tomizm była upowszechniana przez dominikanów na uniwersytecie europejskim (m.in. w: Paryżu, Salamance, Bolonii, Lowanium); rywalizowała z nią popularyzowana przez jezuitów (m.in. w Coimbrze) uproszczona wersja tomizmu autorstwa F. Suareza, odchodząca daleko od głównie zasad myśli św. Tomasza z Akwinu; kontynuacją tego stanu było tworzenie, jeszcze w XIX w., przez występujących przeciw idealizmowi filozofów i teologów katolickich (m.in.: J.L. Balamés, M. Liberatore, G. Sanseverino, S. Tongiorgi, J. Kleutgen) tzw. neoscholastyki, będącej próbą zbudowania jednej „filozofii chrześcijańskiej”, której podstawą byłby tomizm uzupełniony o poglądy innych autorytetów scholastyki. Kolejny okres w dziejach tomizmu otworzyło wydane przez papieża Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879), zachęcającej do studiowania dzieł św. Tomasza z Akwinu, co spowodowało powstanie współczesnego tomizmu, nazywanego też neotomizmem, w którym wyodrębniły się kolejno różne orientacje. Bezpośrednio w związku z zachętą Leona XIII rozwinął się tomizm tradycyjny (D. Mercier, T.M. Zigliara, A.G. Sertillange, J.A. Gredt, w Polsce: F. Gabryl, K. Michalski, J. Woroniecki, S. Adamczyk), którego cechami są: podręcznikowość, werbalizm i kompilacyjność oraz rozumienie istnienia jako stałej relacji bytu do Boga. W związku z próbą wykazania aktualności myśli św. Tomasza z Akwinu przez jej powiązanie z naukami przyrodniczymi i in. kierunkami filozoficznymi powstał następnie tomizm lowański (P. Rousselot, A. Gemelli, E. Mounier, w Polsce: K. Wais, K. Kłósak, S. Mazierski), którego cechami są: tendencja do traktowania filozofii jako uogólnienia nauk szczegółowych, eklektyczność, wiązanie tez tomistycznych z wyjaśnieniami akceptowanych autorów oraz rozumienie istnienia jako elementu uzasadniającego doznanie zmysłowe; z tomizmu lowańskiego wyodrębnił się tomizm transcendentalny, jeszcze mocniej wiążący myśl św. Tomasza z Akwinu z kierunkami pokantowskimi, głównie z fenomenologią E. Husserla i M. Heideggera (J. Maréchal, J.B. Lotz, E. Coreth, B. Lonergan, K. Rahner, w Polsce: K. Wojtyła, A.B. Stępień, M. Jaworski), charakteryzujący się analizą nie bytu, ale treści świadomości. W wyniku korekty, spowodowanej porównaniem dotychczasowych wersji tomiznu z tekstami św. Tomasza z Akwinu, powstał tomizm egzystencjalny (J. Maritain, E. Gilson, w Polsce: M.A. Krąpiec, S. Swieżawski, B. Bejze), którego cechami są: wyłączenie z tomizmu twierdzeń sprzecznych z zasadami myśli św. Tomasza z Akwinu, jasne odróżnienie tomizmu od arystotelizmu, wyakcentowanie roli istnienia, rozumianego jako wewnętrzny akt bytu; orientacja wyznaczona przez tomizm egzystencjalny jest w Polsce rozwijana także w ramach tomizmu konsekwentnego (M. Gogacz), charakteryzującego się odróżnianiem tomizmu od myśli Awicenny oraz wprowadzeniem wielu nowych i nie podejmowanych dotąd zagadnień.
Bibliografia
É. GILSON Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Warszawa 1960;
S. SWIEżAWSKI święty Tomasz na nowo odczytany, Kraków 1983;
M.A. KRąPIEC Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1984;
M. GOGACZ Elementarz metafizyki, Warszawa 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia