idealizm
 
Encyklopedia PWN
idealizm
[łac. idealis ‘idealny’ < gr. idéa ‘kształt’, ‘wyobrażenie’],
termin obejmujący różne stanowiska filozoficzne zarówno z zakresu ontologii (metafizyki), jak też teorii poznania, często należące zarazem do obu tych dziedzin.
Idealizm ontologiczny (nazywany też metafizycznym) występuje w 2 zasadniczych odmianach: idealizmu obiektywnego (zwanego też realizmem ontologicznym, a w skrajnie monistycznych postaciach określanego mianem immaterializmu, spirytualizmu), głoszącego pogląd, że jedynie istniejącym samoistnym bytem jest idea, duch, absolut, bądź, że byt taki istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej, która jest jego tworem, pochodną lub przejawem; idealizmu subiektywnego, który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do wrażeń, wyobrażeń, myśli istniejących w podmiocie. Idealizm teoriopoznawczy, kwestionujący możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec podmiotu, występuje także w 2 zasadniczych odmianach: idealizmu immanentnego, odmawiającego podmiotowi zdolności wykroczenia w aktach poznawczych poza własne przeżycia psychiczne (impresje, wrażenia, idee) stanowiące dla niego jedyny możliwy przedmiot poznania; idealizmu transcendentalnego (krytycznego) kwestionującego możliwość poznania istniejących rzeczy samych w sobie, ograniczającego poznanie do świata zjawisk dostępnych w doświadczeniu współtworzonym przez struktury (formy, kategorie) poznającego umysłu. W niektórych koncepcjach filozoficznych stanowiska idealizmu ontologicznego i teoriopoznawczego łączą się ze sobą, np. immaterializm z immanentyzmem, idealizm obiektywny z transcendentalizmem. Różnym postaciom idealizmu towarzyszą: w ontologii indeterminizm, solipsyzm; w teorii poznania agnostycyzm, irracjonalizm, sensualizm (jako skrajny racjonalizm). Stanowiskami przeciwstawnymi idealizmowi są: realizmmaterializm. W terminologii marksistowskiej idealizmem nazywa się łącznie wszelkie odmiany idealizmu monistycznego, koncepcje dualistyczne interpretowane wg kryterium pierwotności ducha bądź materii, idealizm obiektywny i subiektywny, immanentny i transcendentalny; terminem idealizm historyczny określa się wszelkie stanowiska traktujące jako decydujący wyznacznik przemian historycznych poglądy jednostek, ideologie społeczne, doktryny religijne, koncepcje polityczno-prawne itp. zjawiska ze sfery świadomości (tzw. nadbudowy społecznej).
Początki idealizmu występują w starożytności u eleatów; pierwszy wzorzec stanowiska idealistycznego sformułował Platon; jego kontynuację stanowiła zarówno koncepcja Plotyna, jak też neoplatonizujące filozoficzne ujęcie chrześcijaństwa przez św. Augustyna. W toku sporu o substancję w XVII–XVIII w. idealizm przybrał m.in. postacie: dualizmu ontologicznego R. Descartesa, monadologii G.W. Leibniza, immaterializmu, spirytualizmuimmanentyzmu G. Berkeleya. Na przełomie XVIII i XIX w. ukształtowała się formacja idealizmu niemieckiego (zwanego też klasyczną filozofią niemiecką: I. Kant, G. Fichte, F.W.J. Schelling, G.W.F. Hegel) inicjująca z jednej strony transcendentalizm, z drugiej zaś idealizm obiektywny w wersji monistycznej a zarazem dynamicznej, dialektycznej, historycznej. W XX w. próbę syntezy antycznego idealizmu platońskiego z tradycjami idealizmu niemieckiego podjął E. Husserl (fenomenologia).
Idealizm estetyczny (w przeciwieństwie do realizmu estetycznego) oznacza pogląd, wg którego sztuka tworzy własną, idealną rzeczywistość, nie jest zaś naśladownictwem natury ani odzwierciedleniem rzeczywistości społecznej.
Potocznie idealizm oznacza postawę życiową przeciwstawną materializmowi, wskazującą na ideały, wzorce moralne, wartości duchowe jako tzw. wyższe cele, do których bezinteresownej realizacji powinien dążyć człowiek w swym postępowaniu.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia