irracjonalizm

irracjonalizm

[łac. irrationalis ‘nierozumowy’],

termin oznaczający pewien pogląd filozoficzny lub pewną postawę umysłową.

W pierwszym znaczeniu irracjonalizm jest przekonaniem, że istnieją — a nawet mają szczególnie wielką lub wręcz najwyższą wartość poznawczą — środki poznania, dostarczające wiedzy, której treść nie daje się zasadniczo bądź sformułować w słowach, bądź sprawdzić. Czasem chodzi również o pogląd dotyczący samej rzeczywistości — o przekonanie, że istnieją przedmioty poznania lub obszary rzeczywistości, których zrozumienie przez człowieka bądź nie daje się wyrazić w języku, bądź też nie podlega sprawdzeniu. W drugim znaczeniu irracjonalizm jest to postawa umysłowa, dopuszczająca przyjmowanie przekonań na mocy racji niezależnych od siły argumentów rzeczowych, a więc np. na mocy tradycji, autorytetu, wierzeń obiegowych. Często również termin „irracjonalny” rozszerza się na określenie postawy życiowej, zachowania praktycznego, w którym używa się środków jawnie nieprowadzących do zamierzonego celu lub w którym traci się świadomość motywacji kierujących działaniem (np. przy kierowaniu się doraźnymi reakcjami emocjonalnymi), lub też — w którym działa się w sposób zdeterminowany przez poglądy i myślenie irracjonalne. W tym znaczeniu za przejawy irracjonalizmu uchodzą zjawiska takie, jak fanatyzm, uporczywe obstawanie przy raz zaszczepionych poglądach, dogmatyzm, strach przed porzuceniem jakichkolwiek wierzeń albo nawyków.