realizm

realizm

[łac. realis ‘rzeczywisty’],

lit.:

1) Jedna z metod twórczych fikcji artystycznej, odwołująca się do przyjętego w danej kulturze społecznego obrazu świata i tym samym sugerująca, że przedstawiony w niej świat istnieje realnie, a także cechująca się głęboką wiedzą o tym świecie (historyczną, socjologiczną i psychologiczną). Współcześnie fikcja ta często jest zwana mimetyczną (od greckiego słowa mimesis, oznaczającego naśladowanie i — u Arystotelesa — także reprezentatywność) lub — znacznie rzadziej — realną; oba te terminy określają przede wszystkim dążenie do tworzenia uprawdopodobnionego obrazu rzeczywistości realnej, odwołującego się do społecznie zaakceptowanego obrazu rzeczywistości, nie sygnalizując powiązanej z tradycyjnie pojmowanym realizmem głębokiej wiedzy o świecie.

2) Prąd literacki odgrywający szczególną rolę w prozie narracyjnej XVIII–XIX w., w którym dominuje opisana wyżej metoda, pojmowana bardzo szeroko; rozumiany jako poetyka lub historycznie określony prąd literacki; teorie realizmu nawiązywały do pojęcia mimesis. Do zasad realizmu należą: pojmowanie procesu tworzenia jako studium społeczeństwa i natury, opartego na rzetelnej wiedzy i wnikliwej obserwacji; konstruowanie świata przedstawionego wg zasad prawdopodobieństwa, zgodnych z potocznym doświadczeniem i aktualnym stanem wiedzy; kształtowanie materiału artystycznego w całość o walorach poznawczych przez wybór zjawisk, postaci i sytuacji reprezentatywnych (typowych) dla danej klasy lub grupy społecznej, procesu historycznego, oraz ukazanie ich w sposób silnie zindywidualizowany i szczegółowy z zachowaniem zasady prawdopodobieństwa życiowego w ukazywaniu zależności między nimi (przyczynowo-skutkowy układ zdarzeń); komunikatywnemu i zobiektywizowanemu przedstawieniu wiarygodnej wizji służy forma językowa, odznaczająca się eliminowaniem bezpośredniego komentarza autorskiego, stylizacją na pozaliterackie odmiany wypowiedzi (np. list), zbliżeniem do języka potocznego. Realizm łączy krytycyzm z przekonaniem o możliwości wszechstronnego i wiarygodnego poznania rzeczywistości. Tendencje realistyczne występowały już w starożytności (epos homerycki, komedia attycka); jego wybitną zapowiedzią była literatura angielska XVIII w. W postaci programowej realizm ukształtował się w połowie XIX w., jego rozkwit przypadł na 2. połowę XIX w. Dominacja realistycznej metody twórczej wiązała się z awansem społecznym mieszczaństwa i rozwojem nauk przyrodniczych. Reprezentatywnym gatunkiem stała się powieść, będąca wzorcowym spełnieniem założeń realizmu; jej twórcami byli we Francji: H. de Balzac, Stendhal, G. Flaubert, w Wielkiej Brytanii: Ch. Dickens, W.M. Thackeray, G. Meredith, Th. Hardy, w Niemczech: G. Freytag, O. Ludwig, w Rosji: N. Gogol, I. Turgieniew, L. Tołstoj, F. Dostojewski, w Polsce: B. Prus, E. Orzeszkowa. Wybitnymi twórcami opowiadań i nowel realistycznych byli: P. Mérimée, Th. Storm, P. Heyse, w Polsce: H. Sienkiewicz, M. Konopnicka; oryginalne formy dramatu stworzyli G.B. Shaw, A. Czechow, H. Ibsen. Z dążeń realizmu wywodzi się ukształtowany we Francji naturalizm. W XX w. kierunek realistyczny znalazł wielu kontynuatorów (R. Martin du Gard, J. Galsworthy, I. Bunin, M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz), osiągając skrajną postać psychologizmu (M. Proust), podlegając wpływom impresjonizmu (S. Żeromski), naturalizmu (J. Steinbeck, J. Dos Passos, W. Reymont), ekspresjonizmu oraz wyzwalając poszukiwania nowych form powieściowych (Th. Mann). Estetyka marksistowska ideologicznie ugruntowała kierunek zwany realizmem socjalistycznym. W pojmowaniu metody realistycznej zachodzą zmiany, zwłaszcza wskutek odrzucania XIX-wiecznych konwencji (asymilacja form afabularnych, dziennikarskich, piśmiennictwa naukowego).

Bibliografia

A. BRODZKA O kryteriach realizmu w badaniach literackich, Warszawa 1967;

A. MARTUSZEWSKA Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895), Wrocław 1977.

Kotsis Aleksander, Dziewczynka z lalką ok. 1872 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Chełmoński Józef, Burza, 1896 — Muzeum Narodowe, Kraków

Matejko Jan, Otrucie królowej Bony, 1859 — Muzeum Narodowe, Kraków

Tołstoj Lew z siostrą Marią przed domem w Jasnej Polanie