modernizm. Literatura
 
Encyklopedia PWN
modernizm. Literatura.
W literaturze termin „modernizm” oznacza: 1) Kierunek w literaturze iberoamerykańskiej, pisanej w języku hiszpańskim [hiszpańskie modernismo], ukształtowany w latach 80. XIX w. jako reakcja na naturalizm, nawiązujacy do zjawisk w ówczesnej sztuce francuskiej; dążył do odnowienia języka poetyckiego. 2) Nazwa nowatorskich tendencji 1880–1910, często używana w krytyce niemieckojęzycznej [niemieckie die Moderne], wprowadzona przez wiedeńskiego krytyka H. Bahra; w polskim literaturoznawstwie traktowana bądź jako synonim Młodej Polski, bądź jako określenie przygotowawczej fazy jej rozwoju (1887–1903; K. Wyka Modernizm polski). 3) W krytyce anglosaskiej [angielskie modernism] okres w sztuce i literaturze XX w. rozciągający się między końcem XIX w. a 1940. Tak szerokie ujęcie modernizmu przejęło współczesne literaturoznawstwo po ukształtowaniu się (lata 60. XX w.) postmodernizmu; umożliwiła go romantyczna rewolucja estetyczna (przełom XVIII i XIX w., emancypacja sztuki i idea wychowania człowieka przez sztukę) oraz koncepcja Ch. Baudelaire’a, łacząca sztukę z nowoczesnym społeczeństwem. Modernizm został uznany za epokę zamkniętą (od lat 90. XIX w. do ok. połowy XX w.), w której zespół orientacji, kierunków i stylów „sztuki nowoczesnej”, często przeciwstawnych (symbolizm, ekspresjinizm, kubizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, imażynizm, impresjonizm), wyłaniał się i krystalizował 1910–30. Najczęściej wymieniane cechy modernizmu: 1) uznanie sztuki za wartość autentyczną i autonomiczną, 2) odejście od zasad realizmu i naturalizmu, 3) kult nowości i oryginalności (twórczość pojmowana jako eksperyment, odrzucenie tradycji, nowatorstwa i konwencji), 4) opozycja sztuki elitarnej — wysokiej, jedynie prawdziwej — i popularnej, 5) związek sztuki z przemianami cywilizacji (fascynacja lub dezaprobata), 6) poszukiwanie specyfiki poszczególnych dziedzin twórczości, 7) rozwój myśli teoretycznej: programy i manifesty traktowane jako komentarz do oryginalnej twórczości bądź forma tejże; w myśli estetycznej dominowały 2 tendencje — ruchy awangardowe i „wysoki” modernizm reprezentowany głównie przez powieść (M. Proust, Th. Mann, J. Joyce, V. Woolf, A. Gide, I. Svevo, F. Kafka, R. Musil) oraz poezję (T.S. Eliot, P. Valéry, E. Pound, R.M. Rilke); w Polsce w procesie krystalizacji założeń światopoglądowych i artyst decydującą rolę odegrała twórczość K. Irzykowskiego, S. Brzozowskiego, W. Berenta, B. Leśmiana; w róznych kanonach literackich pojawiają się nazwiska: S.I. Witkiewicza, B. Schulza, W. Gombrowicza, T. Peipera, J. Przybosia, J. Czechowicza, S. Różewicza, M. Białoszewskiego, Z. Herberta, Cz. Miłosza).
Bibliografia
K. WYKA Modernizm polski, Warszawa 1959;
T. WEISS Romantyczna genealogia polskiego modernizmu, Warszawa 1974;
A.Z. MAKOWIECKI Wokół modernizmu, Warszawa 1985.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wyspiański Stanisław, Autoportret, 1902 — Muzeum Narodowe, Warszawa fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia