Joyce James Augustine Aloysius

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Joyce

[dżoıs]

James Augustine Aloysius , ur. 2 II 1882, Dublin, zm. 13 I 1941, Zurych,

pisarz irlandzki, tworzący w języku angielskim, jeden z najwybitniejszych twórców nowoczesnej prozy.

Urodził się 2 II 1882 w Dublinie. Kształcił się w szkołach jezuickich; 1879–1902 studiował w University College w Dublinie; w tym okresie pisał „epifanie” [greckie, ‘objawienia’], zwięzłe fragmenty prozy, zapisy chwil, które, w jego przekonaniu, ukazywały prawdę o jakiejś osobie lub przedmiocie; do jego wczesnych inspiracji literackich należała twórczość H. Ibsena, Dantego Alighieri, G. Hauptmanna, G. Moore’a i W.B. Yeatsa. W 1902 Joyce wyjechał do Paryża, pragnąc uwolnić się od irlandzkiej bigoterii i prowincjonalizmu; do domu powrócił na krótko do umierającej matki; 1904 opuścił Irlandię na stałe z Norą Barnacle, towarzyszką reszty życia, matką ich dwójki dzieci (pobrali się dopiero 1931). Do 1915 mieszkali w Puli i Trieście, gdzie Joyce uczył języka angielskiego; podczas I wojny światowej znaleźli schronienie w Zurychu; 1920–40 mieszkali głównie w Paryżu, skąd Joyce wyjechał (z powodu choroby oczu) na południe Francji, następnie zaś do Szwajcarii; pod koniec życia niemal zupełnie stracił wzrok. Zmarł 13 I 1941 w Zurychu.

Joyce uważał się za dobrowolnego wygnańca; jego twórczość wyrosła z buntu przeciw irlandzkiej ciasnocie intelektualnej, nacjonalizmowi, jezuickiemu wychowaniu, stosunkom w rodzicielskim domu; pisał jednak wyłącznie o Dublinie, a jego twórczość jest nasycona „mitami rodzinnymi”, aluzjami do irlandzkiej kultury i historii, symboliką religijną; dzieło Jamesa Joyce’a to swoista całość także pod względem formalnym; młodzieńcze utwory liryczne i symboliczne, z motywami autobiograficznymi, są etapem przygotowawczym do późniejszych eksperymentów narracyjnych.

Młodzieńcza proza i dramaty

Pierwszą opublikowaną książką Joyce’a był zbiór liryków i pieśni miłosnych Muzyka kameralna (1907, wydanie polskie 1990); późniejsze dzieła spotkały się z oporem wydawców i restrykcjami cenzury, dotyczyło to m.in. Dublińczyków (1914, wydanie polskie 1958), zbioru naturalistyczno-symbolicznych opowiadań, obrazków z życia miasta, którego mieszkańcy cierpią na rodzaj życiowego paraliżu; Portret artysty z czasów młodości (1916, wydanie polskie 1937) to powieść autobiograficzna, pisana mową pozornie zależną, w której został przedstawiony rozwój duchowy i intelektualny Stefana Dedalusa, od wczesnego dzieciństwa, przez kryzys wiary spowodowany kazaniami jezuity, ojca Arnalla, i poczuciem winy za erotyczne wykroczenia, aż po czasy studenckie, gdy odkrywa powołanie poety-buntownika, tworzy własną teorię estetyczną i postanawia wyjechać z kraju; pierwszej wersji Portretu artysty z czasu młodości, obszernej powieści Stefan bohater (1944, wydanie polskie 1995), Joyce nigdy nie dokończył, uznając, że utworowi brakuje formalnej dyscypliny. Tułacze (1918, wydanie polskie 1995) to jedyny w twórczości Joyce’a dramat, z wyraźnym wątkiem autobiograficznym, wykazujący wpływ Ibsena.

„Epos naszej ery” — Ulisses

Ulisses (1922, wydanie polskie 1969), najsłynniejsze dzieło Jamesa Joyce’a, ukazał się w dniu 40. urodzin autora w Paryżu; jego akcja toczy się w ciągu jednej doby (16 VI 1904); główni bohaterowie to znany już z Portretu artysty z czasu młodości Stefan Dedalus, który z powodu śmierci matki powrócił do Dublina, Leopold Bloom, 38-letni Żyd pochodzenia węgierskiego, akwizytor ogłoszeniowy, człowiek przeciętny, dobroduszny i na swój sposób mądry, oraz Molly Bloom, jego niewierna żona. Powieść jest zapisem 18 godzin życia tej trójki i kilkudziesięciu innych postaci — ich uczynków, słów, myśli, uczuć; akcja toczy się m.in. w łaźni publicznej, na cmentarzu, w szpitalu położniczym, gospodzie i burdelu; Bloom i Stefan wędrują po Dublinie, zajęci swoimi sprawami, wreszcie ich drogi się przecinają. Ulisses to pełna humoru pochwała codzienności, a zarazem — jak ujął to sam Joyce — „epos naszej ery”; każdy z 18 epizodów ma swój odpowiednik w Odysei Homera; Bloom jest współczesnym Odysem, Stefan — Telemachem, Molly to nimfa Kalipso i Penelopa w jednej osobie; Dublin pełni funkcję M. Śródziemnego, dom państwa Bloom — Itaki, w agresywnym nacjonaliście z baru można rozpoznać Cyklopa, w prostytutce Belli Cohen czarodziejkę Kirke. Pod względem stylistycznym dzieło jest niesłychanie różnorodne i wymyka się wszelkim kategoriom: oprócz strumienia świadomości, gdzie tekst rejestruje swobodny przepływ myśli i skojarzeń, pojawiają się parodie licznych stylów literackich i nieliterackich (m.in.: dialog dramatyczny, styl dziennikarski, katalog, kazanie, popularny romans, katechizm); ostatni rozdział to nasycony erotyzmem monolog wewnętrzny Molly Bloom. Joyce wprowadza tysiące aluzji literackich, historycznych, filozoficznych, biblijnych, relatywizuje czas i przestrzeń, stosuje konstrukcję symultaniczną, odchodzi od klasycznych ram postaci (Bloom to postać-kameleon, której świadomość ulega przeobrażeniom wraz z językiem powieści).

Eksperyment narracyjny — Finnegans Wake

Ostatnie dzieło Joyce’a, Finnegans Wake (1939, wydanie polskie fragmentu pt. Anna Livia Plurabelle 1985), długo uważano za wielką porażkę; jest to książka „przedziwna” — liryczny, pełen humoru, a zarazem mroczny poemat, pisany swoistym szyfrem, stworzoną przez Joyce’a „mową snu”, język angielski jest „wzbogacony” kilkudziesięcioma innymi językami, niemal każde słowo to kalambur o wielu znaczeniach; Joyce opisywał swe dzieło jako labirynt i wielki sen ludzkości o życiu, śmierci i odrodzeniu; główne postacie to oberżysta Humphrey Chimpden Earwicker (HCE), który podobno dopuścił się kiedyś grzechu, jego żona Anna Livia Plurabelle (ALP) i trójka ich dzieci; nikt i nic nie ma tu stałej tożsamości; bohaterom odpowiadają znaki graficzne, fragmenty tekstu, elementy krajobrazu Dublina i świata; struktura dzieła pochodzi z teorii cyklów dziejowych XVIII-wiecznego filozofa, G. Vico, lecz Joyce czerpał też m.in. z filozofii G. Bruna, św. Tomasza z Akwinu, Biblii, Talmudu, egipskiej Księgi umarłych, mitologii celtyckiej, pism S. Freuda.

Joyce pozostawił także Pisma krytyczne (1959, wydanie polskie 1998), fragment prozy poetyckiej Giacomo Joyce (1959, wydanie polskie w: Utwory poetyckie 1972) i Listy (1966, wydanie polskie 1986).

Ulisses i Finnegans Wake to dzieła kluczowe dla całej XX-wiecznej literatury awangardowej i eksperymentalnej. Wokół pisarza powstał potężny „przemysł” krytycznoliteracki. W Polsce doceniono jego twórczość, zwłaszcza Ulissesa, dzięki genialnemu przekładowi M. Słomczyńskiego.

Joyce James, karykatura C. Albina