symbolizm
 
Encyklopedia PWN
symbolizm
[gr. sýmbolon ‘znak umowny’],
lit., szt. plast. prąd artystyczny kształtujący się głównie w literaturze, malarstwie i muzyce, skodyfikowany w latach 80. XIX w. we Francji, który w następnych latach inspirował literatury i sztukę modernizmu w innych krajach Europy oraz Ameryki Północnej i Ameryki Południowej. Na przełomie stuleci stawał się tam najważniejszym składnikiem nowatorskich poszukiwań estetyczno-warsztatowych, a potem stanowił ważny układ odniesień dla różnych kierunków awangardy (np. surrealizmu).
Dążył do wyrażenia środkami artystycznymi wiecznych, ogólnoludzkich problemów psychologicznych, treści metafizycznych, dostępnych jedynie poznaniu intuicyjnemu i emocjonalnemu.
Literatura. Symbolizm był jedną z głównych tendencji modernizmu, ukształtowaną w opozycji do myśli filozoficznej pozytywizmu, estetyki naturalizmu i opisowej poezji parnasistowskiej; założenia filozoficzno-estetyczne związał z idealizmem uznającym mistyczną jedność świata, za prawdziwy — byt wieczny i niezniszczalny, za złudny i przemijający — byt materialny; pragnienie dotarcia w rejony niedostępne racjonalnemu poznaniu wyrażało się w podejmowaniu filozoficznych zagadnień absolutu i nieskończoności, zainteresowaniu stanami podświadomości, snu czy halucynacji, pozahistorycznym ujmowaniu dziejów, nawiązywaniu do motywów mitycznych; środkiem poznania wiecznego bytu, przeniknięcia jego istoty, symbolizm uczynił poezję, pojętą jako sztuka autonomiczna, swoista, posługująca się chwytami zdolnymi wyrazić jakości pozbawione równoważników w istniejącym systemie językowym; podstawowym środkiem ekspresji symbolizmu stał się symbol, w którym miały się wyrażać powinowactwa i analogie między światem materialnym i rzeczywistością transcendentalną, a także personifikacja (uosobienie pojęć duszy, śmierci, nirwany); odrębność języka poetyckiego polegała na aluzyjności, wieloznaczności, muzycznym kształtowaniu wypowiedzi, podkreślaniu jej walorów brzmieniowych; koncepcje symbolizmu wpłynęły decydująco na rozwój poezji XX w. Geneza symbolizmu jest w głównej mierze związana z sytuacją w poezji francuskiej XIX w., formowali go Ch. Baudelaire, inspirator tendencji symbolistycznej, J.A. Rimbaud oraz P. Verlaine i S. Mallarmé (twórca teorii odrębności struktury języka poetyckiego), w latach 80. formę zorganizowanego ruchu literackiego nadali symbolizmowi m.in.: J. Moréas (w manifeście z 1886 opublikowanym w  „Le Figaro” wprowadził nazwę symbolizm), R. Ghil, H. de Régnier, E. Dujardin, J. Laforgue; do tradycji symbolizmu nawiązywali m.in. G. Apollinaire, P. Valéry, P. Claudel; poza Francją symbolizm rozwijał się w Belgii: É. Verhaeren, M. Maeterlinck, A. Mockel, G. Rodenbach; wpłynął na kształtowanie się wielu literatur europejskich, zwłaszcza poezji rosyjskiej: K.D. Balmont, W.J. Briusow, A.A. Błok, A. Bieły (najwybitniejszy teoretyk); w Polsce założenia teoretyczne symbolizmu upowszechnili Z. Przesmycki i A. Lange, jego elementy pojawiły się w twórczości m.in. W. Rolicza-Liedera, L. Staffa, S. Wyspiańskiego, a zwłaszcza B. Leśmiana.
Sztuki plastyczne. Tendencje symbolizmu były obecne przez cały XIX w., osiągając największe nasilenie ok. 1890. Symbolizm w sztukach plastycznych rozwijał się w ścisłym związku z symbolizmem literackim, wyrastając z tych samych założeń filozoficzno-estetycznych; był reakcją przeciw realizmowiimpresjonizmowi; przywracając malarstwu rolę nośnika duchowych treści znaczył odejście od odzwierciedlania powierzchownych zjawisk ku obrazowaniu idei i wyrażaniu uczuć. Bliski estetyzmowidekadentyzmowi symbolizm był raczej wyrazem postawy (lub indywidualnych postaw) niż tendencją stylistyczną, przyjmując bardzo zróżnicowane formy artystyczne — od wyrastających z tradycji akademickich po rozwiązania zbliżone do sztuki nieprzedstawiającej. Łączy je operowanie symbolem indywidualnym, często wieloznacznym, trudnym do rozszyfrowania, tajemniczym (w przeciwieństwie do konwencjonalnej alegorii), przekazywanie znaczeń poprzez sugestie, analogie, asocjacje. Symbolizm cechuje dążenie do odnowy języka malarskiego przez odejście od naśladowania natury, wykorzystywanie symbolicznych i ekspresyjnych możliwości koloru, znaczeniowych i dekoracyjnych walorów linii i plam barwnych; w tym celu szukano inspiracji w sztuce średniowiecznej, japońskiej, malarstwie włoskim XV w. Symbolizm, najsilniej oddziałujący we Francji (G. Moreau, P. Puvis de Chavannes, O. Redon, P. Gauguin i skupieni wokół niego malarze szkoły Pont-Aven, grupa nabistów), miał też wybitnych przedstawicieli w wielu innych krajach europejskich: Belgii (F. Khnopff, J. Delville, grupa Les XX), Holandii (J. Toorop), Szwajcarii (A. Böcklin, F. Hodler), Austrii (G. Klimt), Rosji (M. Wrubel), Polsce (J. Malczewski, S. Wyspiański).
Bibliografia
Symboliści francuscy, oprac. M. Jastrun, Wrocław 1965;
M. PODRAZA-KWIATKOWSKA Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1994.
H.H. HOFSTÄTTER Symbolizm, Warszawa 1987;
Encyklopedia symbolizmu, Warszawa 1992;
E. LUCIE-SMITH Symbolist Art, London 1988.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Redon Odilon, Sen, ok. 1904 — zbiory prywatnefot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Moreau Gustave, Edyp i Sfinks, 1864 — Metropolitan Museum, Nowy Jorkfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Śmierć Ellenai, 1907 — Fundacja Raczyńskich, Muzeum Narorowe, Poznańfot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Podkowiński Władysław, Szał (Szał uniesień, Szał marzeń), 1894 — Muzeum Narodowe, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Błędne koło, 1895–97 — Fundacja Raczyńskich, Muzeum Narodowe, Poznańfot. T. Żółtowska-Huszcza /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Munch Edvard, Krzyk, 1893 — Galeria Narodowa, Oslofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rossetti Dante Gabriel, Beata Beatrix, ok. 1864–70 — Tate Gallery, Londynfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Hamlet polski — Portret A. Wielopolskiego — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rimbaud Jean Arthur, Moja Bohema, autograf wierszafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ciurlionis Mikalojus Konstantinos, Szósta Sonata Gwiezdna, Andante, 1908 — Państwowe Muzeum Sztuki M.K. Čiurlionisa, Kownofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mehoffer Józef, Dziwny ogród, 1902–03 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ensor James, Intryga, 1890 (?) — Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpiafot. Archiwum Ilustracji WN PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN
Munch Edvard, Aleja w śniegu, 1906 — Muzeum Edvarda Muncha, Oslofot. Jarosław Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Moreau Gustave, Galatea, 1881 — Musée d'Orsay Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Blake William, Bóg stwarzający Wszechświat, ok. 1779 — Fitzwilliam Muzeum, Cambridgefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Ojczyzna, część środkowa tryptyku , 1903 — Muzeum Narodowe, Wrocławfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia