Polska. Sztuka. Pod zaborami
 
Encyklopedia PWN
Polska. Sztuka. Pod zaborami
Utrata samodzielnego bytu państwowego przyniosła głębokie przemiany w strukturze społeczno-politycznej kraju i w narodowej mentalności, co wpływało także na sztukę, która w różnych okresach, z różnym nasileniem była obarczana ideowymi powinnościami, aby w 2. połowie XIX w. przejąć od poezji romantycznej posłannictwo podtrzymywania świadomości i jedności narodowej; z biegiem czasu w poszczególnych zaborach pogłębiały się różnice w warunkach rozwoju sztuki, dla którego wyraźnymi cezurami stały się wydarzenia polityczne (zwłaszcza powstania listopadowe i styczniowe). Jednocześnie, od początku stulecia, wraz ze zmianami mecenatu kształtowały się nowe formy i instytucje życia artystycznego (publiczne wystawy i muzea, konkursy, handel dziełami sztuki, krytyka artystyczna), rozwijało się (nie bez przeszkód natury administracyjno-politycznej) szkolnictwo artystyczne, nastąpiła polonizacja środowiska artystów, których nowa pozycja społeczna łączyła z krystalizującą się klasą miejskiej inteligencji.
W architekturze okres Królestwa Polskiego przyniósł początek, opartego na ustawodawstwie, planowania przestrzennego (porządkowanie starych układów miejskich, regularne plany nowych osiedli związanych z rozwojem przemysłu), czemu towarzyszyła tendencja do typizacji form budynków, zwłaszcza urzędowych, ale także kościelnych (projekty typowe — Ch.P. Aigner, H. Szpilowski); stołeczna Warszawa otrzymała w tym czasie kompleks reprezentacyjnych gmachów rządowych przy pl. Bankowym (A. Corazzi) oraz monumentalne budynki użyteczności publicznej (pałac Staszica, Teatr Wielki — A. Corazzi). Po 1830 dominujące dotąd formy klasycystyczne zaczęły być wypierane przez style historyczne: neorenesans i neogotyk, szczególnie popularny w architekturze siedzib wiejskich (zamek w Zagórzanach — F.M. Lanci) i kościołów (przebudowa katedry w Warszawie — A. Idźkowski); klasą architektoniczną wyróżniają się dzieła K.F. Schinkla (Krzeszowice, Antonin) i jego kontynuatorów, działających w zaborze pruskim (A.F. Stüler). W latach 60. i 70. XIX w. pojawiły się: neobarok (pałac w Kozłówce) i tzw. kostium francuski (pałac w Guzowie) oraz inne regionalne odmiany stylowe, dobierane stosownie do przeznaczenia budynku lub życzeń zleceniodawcy. Najbardziej okazałe budowle w duchu historyzmu powstały już u schyłku XIX i na początku XX w. (Teatr im. Słowackiego w Krakowie — J. Zawiejski; Politechnika w Warszawie — S. Szyller); historyczne i eklektyczne formy służyły nowym funkcjonalnie typom budowli, takim jak: dworce kolejowe (dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej — H. Marconi), banki (Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Warszawie — J. Ankiewicz, rozbudowane przez W. Marconiego), biblioteki publiczne (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu), teatry (teatr we Lwowie — Z. Gorgolewski), kamienice czynszowe o zróżnicowanym standardzie, założenia fabryczne łączące zabudowania przemysłowe z pałacem fabrykanta i domami mieszkalnymi robotników (zespół fabryki Scheiblera na Księżym Młynie w Łodzi). W ostatniej tercji wieku koniunktura gospodarcza sprzyjała gwałtownej urbanizacji (Łódź), czasem hamowanej przez ograniczenia militarno-obronne (wznoszone przez zaborców fortyfikacje w Warszawie, Poznaniu, Krakowie). Szybki rozwój budownictwa miejskiego wspomagały wynalazki techniczne: konstrukcje żeliwne i stalowe, elementy prefabrykowane. Nasilające się ok. 1900 tendencje do stworzenia „stylu narodowego” skłoniły architektów do poszukiwania narodowej specyfiki, dostrzeganej zwłaszcza w chłopskim budownictwie Podhala (styl zakopiański) i w architekturze dworu polskiego (styl dworkowy), oraz do nawiązywania do rodzimych form architektonicznych i ornamentalnych (wystrój architektoniczny mostu Poniatowskiego w Warszawie — S. Szyller); tendencje te splatały się z wpływami architektury i ornamentyki secesyjnej, co jest widoczne zwłaszcza w Krakowie (dom Czynciela — L. Wojtyczko; Stary Teatr — F. Mączyński i F. Stryjeński), który stał się wówczas głównym centrum kulturalnym i artystycznym ziem polskich.
W malarstwie pierwszych dziesięcioleci XIX w. orientację klasycystyczną o francuskiej proweniencji reprezentował A. Brodowski, romantyczno-nazareńską W.K. Stattler. Nowe, romantyczne zainteresowanie przeszłością kraju, jego naturą, zabytkami i folklorem dało początek malarstwu historycznemu (F. Smuglewicz), sprzyjało też rozwojowi malarstwa rodzimego krajobrazu (Z. Vogel, M. Zaleski) i obserwacji obyczajowej (A. Orłowski, później F. Kostrzewski). Indywidualnością wyraźnie wybijającą się na tle malarstwa 1. połowy stulecia był, za życia niemal nieznany jako malarz, ziemianin i działacz gospodarczy, artystycznie kształcony w Paryżu — P. Michałowski; jego tematycznie różnorodna twórczość (batalistyka historyczna i współczesna, sceny rodzajowe, studia portretowe, studia koni) dzięki dynamice i dramatyzmowi (Samosierra), niezwykłości w traktowaniu ludzkich fizjonomii (Seńko), malarskiemu mistrzostwu, inspirowanemu sztuką dawnych mistrzów i współczesnych francuskich romantyków, ma ważne miejsce w historii europejskiego malarstwa romantycznego. W 2. połowie XIX w. malarstwo zyskało niespotykane przedtem znaczenie dzięki rozkwitowi tematyki narodowo-historycznej; początkowo sentymentalno-anegdotyczne (J. Simmler) i ilustracyjne (W. Gerson), osiągnęło swoje patetyczne apogeum w wielkich płótnach J. Matejki, będących nie rekonstrukcją wydarzeń, lecz historiozoficzną wizją dziejów Polski, ujętą w sugestywną, pełną ekspresji, widowiskową formę (Kazanie Skargi, Rejtan, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Sobieski pod Wiedniem). W narodowej wyobraźni równie silnie utrwaliły się stworzone przez A. Grottgera rysunkowe cykle odnoszące się do wydarzeń powstania styczniowego (Warszawa IWarszawa II, Polonia, Lithuania); malarstwo portretowe miało świetnego przedstawiciela w H. Rodakowskim; międzynarodowym uznaniem cieszył się H. Siemiradzki, czynny głównie w Rzymie twórca efektownych, akademickich obrazów z życia antycznej Grecji i Rzymu (Pochodnie Nerona). Osobnym zjawiskiem była działalność malarzy związanych z liczną polską kolonią artystyczną w Monachium, uprawiających malarstwo realistyczno-naturalistyczne (J. Brandt, J. Chełmoński), wśród których najwybitniejszymi byli bracia M. i A. Gierymscy (ten ostatni przeszedł od naturalizmu do indywidualnie prowadzonych poszukiwań świetlno-kolorystycznych — Altana). Pleneryzm oraz impresjonistyczną technikę i kolorystykę przyswajali polskiemu malarstwu — W. Podkowiński, J. Pankiewicz, L. Wyczółkowski; oscylujące między symbolizmem, ekspresjonizmem i secesyjną dekoracyjnością malarstwo Młodej Polski, mające wielu znakomitych przedstawicieli o wyrazistych osobowościach twórczych (O. Boznańska, K. Krzyżanowski, S. Lentz, F. Ruszczyc, J. Stanisławski, W. Ślewiński, W. Weiss, W. Wojtkiewicz), cechuje równowaga między sztuką podejmującą kwestie narodowe (J. Malczewski, S. Wyspiański), a twórczością skupioną na czysto artystycznej problematyce epoki modernizmu.
W okresie Królestwa Polskiego powstały zamówione dla Warszawy 2 dzieła wybitnego duńskiego, działającego w Rzymie, klasycysty B. Thorvaldsena — pomniki M. Kopernika i księcia Józefa Poniatowskiego. W zajmującej skromne miejsce rzeźbie krajowej, głównie portretowej i nagrobnej, długo utrzymywały się konwencje klasycystyczne (J. Tatarkiewicz); w 2. połowie XIX w. pojawiło się kilku wybitniejszych twórców (W. Brodzki, A. Kurzawa, P. Weloński) i powstały ważniejsze publiczne realizacje (pomniki: A. Mickiewicza w Krakowie — T. Rygier, w Warszawie — C. Godebski; Władysława II Jagiełły w Krakowie — A. Wiwulski). Secesyjna stylizacja, czasem o osobliwym charakterze (B. Biegas), charakteryzowała też rzeźbę K. Laszczki i W. Szymanowskiego (pomnik F. Chopina w Warszawie); od przełomu wieków datuje się, początkowo symbolistyczno-ekspresjonistyczna, twórczość najwybitniejszego rzeźbiarza polskiego 1. poł. XX w. — X. Dunikowskiego.
W grafice XIX w. przeważał ilustracyjny drzeworyt i litografia, która wysoką rangę zyskała dopiero w okresie Młodej Polski, gdy uprawiało ją wielu malarzy (L. Wyczółkowski, J. Pankiewicz), także dla użytku typograficznego (S. Wyspiański, E. Okuń). W wyposażeniu wnętrz mieszkalnych 1830–50 rozpowszechnił się styl zwany biedermeier; trwałą renomę zyskała warszawska produkcja meblarska J. Simmlera. Warszawa słynęła też z wyrobów srebrnych i platerowych (K. Malcz, J. Fraget, L. Norblin); w Nieborowie czynna była wytwórnia wysoko cenionych fajansów. Poszukiwanie stylu narodowego, inspirowanego sztuką ludową, dodało znaczenia sztuce użytkowej w okresie Młodej Polski (Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, Warsztaty Krakowskie).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Mehoffer Józef, Pokłon Trzech Króli, fragment kartonu witraża do kolegiaty Św. Mikołaja we Fryburgu, 1904fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Błędne koło, 1895–97 — Fundacja Raczyńskich, Muzeum Narodowe, Poznańfot. T. Żółtowska-Huszcza /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Freski w katedrze na Wawelu przedstawiające w sposób alegoryczny znane postaci z historii Polski (m.in. P. Skargę, T. Kościuszkę, polskich władców, M. Kopernika, A. Mickiewicza pod opieką aniołów)fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, klatka schodowa, w gmachu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, ok. 1900fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Brodowski Antoni, Edyp i Antygona, 1828 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Schouppé Alfred, Widok Warszawy od strony Saskiej Kępy, 1891fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Edward Raczyński, 1903 — Muzeum Narodowe, Poznańfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Rusałki. Opętany, 1887 — Muzeum Narodowe, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Pejzaż z Tobiaszem, 1904 — Muzeum Narodowe, Poznań fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Topielec w uściskach dziwożony, obraz z cyklu Rusałki, 1887–88 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malczewski Jacek, Boginka w dziewannach, obraz z cyklu Rusałki, 1888 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Portret córki artysty, Beaty, z kanarkiem, 1882 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Zabicie Leszka Białego w Gąsawie, 1880 — Gdańsk, Muzeum Narodowe fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kossak Wojciech, Styka Jan, Panorama Racławicka, fragment, 1893–94 — Muzeum Panoramy Racławickiej, Wrocławfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Simmler Józef, Śmierć Barbary Radziwiłłówny, 1860 — Muzeum Narodowe, Warszawa fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Portret własny z żoną, 1904fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia