Wyspiański Stanisław
 
Encyklopedia PWN
Wyspiański Stanisław, ur. 15 I 1869, Kraków, zm. 28 XI 1907, tamże,
malarz, dramatopisarz, poeta, inscenizator, reformator teatru, autor Wesela.
Kalendarium
Urodził się 15 I 1869 w Krakowie.
Był synem rzeźbiarza, od 1880, po śmierci matki, wychowywał się u ciotki, J. Stankiewiczowej, której mąż, były konspirator, utrzymywał kontakty z przedstawicielami kulturalnej elity Krakowa. Uczęszczał do gimnazjum Św. Anny (Nowodworskiego), m.in. z J. Mehofferem, L. Rydlem, S. Estreicherem. Brał udział w przedstawieniach amatorskich, w teatrze krakowskim oglądał najwybitniejszych polskich aktorów, m.in. H. Modrzejewską. Na przełomie 1884 i 1885 oraz 1887–95 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie głównie u W. Łuszczkiewicza i J. Matejki (również z nim współpracował), także 1887–90 i 1896–97 — historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Podróże — inspiracje artystyczne
W 1890 odbył podróż po Europie, odwiedzając Włochy, Szwajcarię, Francję, Niemcy, Pragę; zwiedził najsłynniejsze katedry gotyckie i romańskie (ich opisy w listach, zwłaszcza do Rydla i w Notatniku z podróży po Francji, są świadectwem teatralności patrzenia Wyspiańskiego), oglądał przedstawienia teatralne, m.in. w Dreźnie Hamleta W. Szekspira, opery R. Wagnera. W 1891–94 3-krotnie przebywał w Paryżu (najdłużej 1891–92), gdzie kształcił się w Académie Colarossi; zetknął się z twórczością P. Gauguina, nabistów, a także zainteresował się drzeworytem japońskim; zachwycał się przedstawieniami Comédie Française (m.in. tragedią antyczną); napisał pierwsze, bardzo osobiste wiersze liryczne, często w formie listów. W 1897–1900 był ilustratorem krakowskiego „Życia” (1898–99 kierownik graficzny), twórcą jego nowej formy graficznej. Ilustrował książki, m.in. Iliadę Homera (1903), wydaną przez siebie w języku greckim i polskim (poetycka parafraza J. Słowackiego) oraz niemal wszystkie utwory własne (stosował technikę fluoroforty), a projektując ich układy graficzne i typografię, zreformował polską grafikę książkową. Uczestniczył w pierwszej wystawie secesji wiedeńskiej (1898). Od 1898 (Epilog L. Rydla) do 1903 działał m.in. jako malarz-dekorator i inscenizator w Teatrze Miejskim w Krakowie, gdzie od 1901 reżyserował premiery własnych dramatów. W 1901 po raz pierwszy opracował dla teatru Dziady A. Mickiewicza (tekst adaptacji wydany 1901); W 1905 kandydował bez powodzenia na stanowisko dyrektora, dzierżawcy teatru. W 1902 został docentem ASP w Krakowie, 1905 — radnym miasta Krakowa. W 1906, z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, przeniósł się do podkrakowskiej wsi Węgrzce. Wyspiański zmarł 28 XI 1907 w Krakowie w wieku 38 lat. Został pochowany w krypcie kościoła Na Skałce, w miejscu pochówku zasłużonych Polaków.
Twórczość plastyczna
Początkowo zajmował się głównie malarstwem. Od 1897 członek Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, od 1902 Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana. Ulubioną techniką Wyspiańskiego był pastel (m.in. wizerunki dzieci, autoportrety), którą zaczął stosować w Paryżu (w tym też okresie pojawiły się u Wyspiańskiego objawy alergii na farby olejne). Ważne miejsce w jego dorobku zajmowały projekty witraży i polichromii wnętrz; 1890–91 wykonał wraz z Matejką i Mehofferem kartony do witraży (zrealizowane później) i polichromii (nie zrealizowane) do kościoła Mariackiego w Krakowie, 1897–1905 pracował nad dekoracją kościoła Franciszkanów tamże (m.in. kartony do witraży Bł. Salomea, Św. Franciszek, Bóg Ojciec). Nie zostały zrealizowane projekty polichromii i witraży w katedrach we Lwowie (Śluby Jana Kazimierza 1892–94; jednocześnie pisał sceny dramatyczne Królowa Polskiej Korony) i na Wawelu (1900–02). Jego działalność pisarska i plastyczna pozostawały w bliskim związku. Postaciom z projektowanych witraży poświęcił cykl rapsodów, m.in. Bolesław Śmiały (1900, wydanie powiększone 1902), Kazimierz Wielki (1900). Fascynacja Wawelem jako miejscem symbolicznym, skupiającym w sobie nie tylko istotę polskiej historii i kultury, ale też cywilizacji europejskiej, łączącej tradycje biblijne i antyczne, najpełniejszy wyraz znalazła w dramacie Akropolis (1904) oraz w — opracowanym wspólnie z W. Ekielskim — projekcie przebudowy wzgórza wawelskiego i uczynienia z niego narodowego Akropolu — pomnika dziejów i potęgi Polski (1904–06). W twórczości plastycznej Wyspiańskiego przeważał portret (np. K. Lewandowskiego, L. Rydla 1898, Macierzyństwo 1902, Portret własny z żoną 1904) i pejzaż (m.in. cykl widoków na kopiec Kościuszki 1904–05). Opracowywał projekty dekoracji wnętrz (np. siedziby Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, m.in. witraż Apollo 1904–05), mebli i tkanin, oraz projekty architektoniczne. Był jednym z twórców programu i praktyki tzw. sztuki stosowanej w Polsce; w jego stylu jest widoczny zarówno trwały wpływ Matejki, jak i żywe związki z secesją (dekoracyjność, charakterystyczna giętka i kapryśna linia, stylizacje roślinne), od której jednak się odżegnywał, a także zainteresowanie impresjonizmem.
Pisarz — wybitny dramaturg
W dziedzinie literatury stał się największym oprócz romantyków twórcą dramatu, zwłaszcza tragedii. Inspiracji dla swych utworów szukał w konkretnych wydarzeniach (Wesele, wystawienie 1901), w dziełach sztuki traktowanych jak wyzwanie, z którym trzeba sie zmierzyć, i sytuacji społeczno-politycznej (Wyzwolenie, wystawienie i wydanie 1903, Akropolis). Nawiązywał do podstaw europejskiej cywilizacji: do Biblii (Daniel, wystawienie 1907), do antyku (Meleager 1899; Protesilas i Laodamia 1899, wystawienie 1903 z udziałem Modrzejewskiej; Achilleis 1903; Powrót Odysa 1907), do najdawniejszych dziejów Polski (Legenda 1898, 2. wersja 1904, wystawienie 1905 Lwów; Bolesław Śmiały, wydanie i wystawienie 1903; Skałka 1907). Dramaty współczesne ujął w klasyczną formę tragedii (Klątwa 1899, wystawienie 1909; Sędziowie 1907). Najważniejszym problemem jego twórczości były próby odczytania istotnych treści literatury romantycznej, która ukształtowała świadomość społeczną Polaków w XIX w. i jednocześnie polemika z uproszczonym, schematycznym rozumieniem tej tradycji, zmienianej przez ideologizujące interpretacje w język martwych symboli. Nawiązywał wprost do Mickiewiczowskich idei w Legionie (1900, wystawienie 1911) i autotematycznym Wyzwoleniu, którego bohaterem jest Konrad z inscenizacji Dziadów; akcja rozgrywa sie na scenie teatru krakowskiego, tematem jest rola i zadania sztuki teatru w kształtowaniu współczesnego społeczeństwa. Wyspiański podejmował kluczowy dla polskiego romantyzmu temat powstania listopadowego 1830–31 (Warszawianka, wystawienie 1898, ze słynną rolą L. Solskiego jako Starego Wiarusa, wydanie zmienione 1901; Lelewel, wydanie i wystawienie 1899; Noc listopadowa 1904, wystawienie 1908). U schyłku życia pracował m.in. nad przekładem Cyda P. Corneille’a (wystawienie 1907) i nie ukończonym dramatem Zygmunt August (wydanie zupełne 1930, wystawienie 1932).
Najważniejszym dramatem i zarazem dziełem teatralnym Wyspiańskiego było Wesele, twórczo wykorzystujące poetykę symbolizmu, ukazujące gorzki obraz bezsiły społeczeństwa krępowanego podwójną niewolą — politycznego ucisku i bezwładu narodowej tradycji. Naturalna dramaturgia przyjęcia weselnego, na którym spotkali się przedstawiciele kilku warstw społecznych, posłużyła Wyspiańskiemu do postawienia diagnozy kondycji narodu, nieprzygotowanego do walki o niepodległość. Premiera Wesela sztuki stała się przykładem nowoczesnej inscenizacji; po raz pierwszy w polskim teatrze dekoracje, wykonane wg projektu autora, precyzyjnie kształtowały obraz sceniczny, w którym istotną rolę odegrały wszystkie elementy plastyczne, a światło kreowało nastrój i napięcie dramatyczne; Wyspiański przygotował też oprawę muzyczną, pełniącą ważną funkcję dramaturgiczną; finał spektaklu w całkowicie nowatorski sposób został pomyślany jako obraz komponowany jedynie za pomocą ruchu i melodii. Swoje projekty inscenizacyjne i scenograficzne Wyspiański zrealizował w pełnym zakresie, wystawiając Bolesława Śmiałego. Przemyślenia na temat zadań sztuki i teatru przedstawił w studium krytycznym The Tragical Historie of Hamlet... świeżo przeczytane i przemyślane... (1905).
Wpływ na twórców polskiego teatru XX w.
Do tradycji Wyspiańskiego nawiązywali najważniejsi twórcy polskiego teatru XX w. Dla L. Schillera był on patronem koncepcji teatru monumentalnego, myśli o godności sztuki aktorskiej podejmował J. Osterwa i jego Reduta oraz J. Grotowski w Teatrze Laboratorium. Dramaty Wyspiańskiego precyzyjnie i odkrywczo interpretowali K. Swinarski i A. Wajda (film wg Wesela 1963, niemiecka premiera sztuki Salzburg 1992). Jego sposób myślenia o tradycji i przestrzeni scenicznej podejmuje J. Grzegorzewski (sceniczna adaptacja Studium o „Hamlecie” — Warszawa 2003).
Bibliografia
Dzieła, t. 1–8, Warszawa 1924–32;
Dzieła zebrane, t. 1–16 (tu bibliografia oraz Kalendarz życia i twórczości), Kraków 1958–95;
Listy zebrane, t. 1–4, Kraków 1979–98.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wyspiański Stanisław, Autoportret, 1902 — Muzeum Narodowe, Warszawa fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Dziewczynka z dzbankiem, 1905 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Portret własny z żoną, 1904 — Muzeum Narodowe, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Dziewczynka z fiołkami, 1896 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Wesele, projekt okładki do trzeciego wydania (1902)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Grzegorzewski Jerzy, Wesele S. Wyspiańskiego, inscenizacja, Teatr Narodowy w Warszawie, 2000 fot. W. Plewiński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Chochoły, 1898–99 — Muzeum Narodowe w Warszawie fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, okładka do Meleagera, litografia, 1898 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Akropolis, strona tytułowa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Wyzwolenie, inscenizacja K. Swinarskiego, Stary Teatr w Krakowie (1974)fot. Redakcja miesięcznika „Teatr”
Wyspiański Stanisław, Polonia, fragment kartonu witraża do katedry we Lwowie, 1893–94 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Planty o świcie — Muzeum Narodowe, Kraków fot. M. Studnicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lupa Krystian, Powrót Odysa, Teatr Dramatyczny w Warszawiefot. M. Kopeć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Portret własny z żoną, 1904fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, klatka schodowa, w gmachu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, ok. 1900fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, Legenda, makieta dekoracji, 1904fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia