Matejko Jan
 
Encyklopedia PWN
Matejko Jan, ur. 24 VI 1838, Kraków, zm. 1 XI 1893, tamże,
malarz, najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego.
Kalendarium
Urodził się 24 VI 1838 w Krakowie. W 1851–58 uczył się w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza, 1859 studiował w akademii sztuki w Monachium w klasie H. Anschütza, 1860 krótko — w akademii sztuki w Wiedniu w pracowni Ch. Rubena. Całe życie mieszkał w Krakowie; jeździł po Polsce, a w związku z wystawami własnych obrazów odbył też 4 podróże do Paryża, wielokrotnie był w Wiedniu, poznał Budapeszt, Pragę i miasta niemieckie; 1872 wyjechał do Stambułu, a 1878–79 zwiedził Włochy. W 1873 został mianowany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Od 1874 został członkiem zagranicznym Institut de France i Berlińskiej Akademii Sztuki, od 1878 członek Rafaelowskiej Akademii w Urbino, a od 1889 — Künstlergenossenschaft w Wiedniu. W uznaniu jego zasług prezydent Krakowa M. Zyblikiewicz wręczył Matejce (29 X 1878) berło interrexa, na znak panowania w sztuce polskiej. Zmarł 1 XI 1893 i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Kształtowanie się stylu
Matejko od pierwszych prób malarskich interesował się tematyką związaną z dziejami Polski; w studiach nad realiami historycznymi wspierał go brat Franciszek, historyk. Efektem tych studiów był tzw. Skarbczyk, zbiór przerysów postaci, ubiorów, biżuterii, uzbrojenia itp. z dawnych monet, rycin, tkanin, obrazów i rzeźb; duże znaczenie miała też przyjaźń Matejki z J. Szujskim. Najstarsze obrazy Jana Matejki zdradzają anegdotyczne podejście do historii (Stańczyk udający ból zębów 1856 — Muzeum Narodowe, Kraków), czasem wsparte chęcią pokazania wielkiej przeszłości narodowej (Carowie Szujscy przed Zygmuntem III 1853 — Muzeum Narodowe, Wrocław). Od strony formalnej dzieła te mieszczą się w konwencji poromantycznego malarstwa 1. połowy XIX w.
Wyjazd do Monachium pozwolił Matejce na zapoznanie się z dawną sztuką (zbiory Pinakoteki) oraz współczesnym malarstwem historycznym. Dla ukształtowania własnego stylu Matejki największe znaczenie miały dzieła malarzy belgijskich (L. Gallait, E. de Bièfve), K. Piloty’ego, a przede wszystkim obrazy P. Delaroche’a. Od Delaroche’a przejął Matejko zainteresowanie wydarzeniami niezwykłymi i sensacyjnymi, w których uczestniczy niewielka grupa postaci, od Piloty’ego — nasyconą kolorystykę. Malarze belgijscy wskazali mu możliwość tworzenia kompozycji wielofigurowych. Wpływ Delaroche’a jest widoczny w obrazie Otrucie królowej Bony (1859–60 — Muzeum Narodowe, Kraków), ale i w niewielkich dziełach późniejszych (Spór małżeński Gryfiny z Leszkiem Czarnym 1879 — Muzeum Narodowe, Poznań, Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem 1881 — własność prywatna).
Wielkie malarstwo historyczne
Powstanie styczniowe 1863–64 zasadniczo wpłynęło na postawę Jana Matejki; efektem tragicznych wydarzeń był program artystyczny zawarty w słowach „zacznę od ran”, zakładający rozliczenie się z bolesnymi momentami w historii Polski; najlepiej wyraża go niedokończony obraz Rok 1863 (Zakuwana Polska — Muzeum Czartoryskich, Kraków). W kolejnych dziełach zaczęła się kształtować, charakterystyczna wyłącznie dla Matejki, historiozoficzna formuła malarstwa historycznego, polegająca na ukazywaniu takiego momentu w dziejach, w którym skupiają się najważniejsze składowe procesu historycznego. Sposób reakcji postaci na ukazane wydarzenie, a czasem wprowadzenie osób, które faktycznie w nim nie uczestniczyły, pozwalają dostrzec łańcuch przyczyn i odległych nieraz skutków. Natomiast drobiazgowe studia realiów historycznych tworzą wiarygodny obraz przeszłości. Już w Stańczyku na balu u królowej Bony (1862 — Muzeum Narodowe, Warszawa) tematem jest beztroska elit politycznych, co w przyszłości miało zaowocować upadkiem Polski, a oskarżenie o warcholstwo i polityczna krótkowzroczność w pełni pada w Kazaniu Skargi (1864 — Muzeum Narodowe, Warszawa).
Historiozoficzny program realizował Matejko do końca życia w wielkoformatowych obrazach. Choć wątek rozliczeniowy nie wygasł nigdy (Rejtan 1866 — Zamek Królewski, Warszawa), treści tragiczne ustąpiły w kolejnych dziełach miejsca innym ideom. I tak Batory pod Pskowem (1872 — Zamek Królewski, Warszawa) ukazuje zderzenie 2 cywilizacji: polskiej — opartej na zasadzie poszanowania godności ludzkiej, i rosyjskiej — godność tę poniżającej. Myśl szerzenia łacińskiego ideału cywilizacyjnego oraz pokojowego współdziałania 2 narodów, polskiego i litewskiego, obrazuje Unia lubelska (1869 — Muzeum Narodowe, Warszawa), a na konieczną, choć obciążoną krwawymi wydarzeniami z przeszłości unię polsko-ruską (ukraińską) wskazuje Wernyhora (1883–84 — Muzeum Narodowe, Kraków). Wielkość dawnej Polski obrazują: Bitwa pod Grunwaldem (1878 — Muzeum Narodowe, Warszawa) i Hołd pruski (1882 — Muzeum Narodowe, Kraków); w pierwszym dziele Matejko odsłonił korzenie swego prowidencjalistycznego widzenia historii, przez ukazanie na niebie postaci św. Stanisława. Przekonanie o boskim wpływie na dzieje ludzkie najlepiej widać w Koperniku, czyli rozmowie z Bogiem (1873 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków), gdzie wielki astronom dokonuje naukowego odkrycia w chwili mistycznej wizji, zesłanej mu z nieba. W późnych dziełach upadek Polski był postrzegany jako nieumiejętność pójścia za zesłanym z nieba człowiekiem (np. w obrazie Kościuszko pod Racławicami 1887 — Muzeum Narodowe, Kraków, jest ukazany konflikt społeczny między szlachtą a chłopami, który miał doprowadzić do zaprzepaszczenia dzieła Naczelnika). Jednym z ostatnich dzieł historycznych Jana Matejki był Poczet królów i książąt polskich (1892).
Oprócz obrazów historycznych Matejko tworzył także portrety. Malował zarówno swoją rodzinę, jak i znane osobistości życia publicznego.
Dojrzały styl Matejki polegał na tworzeniu wielopostaciowych, tłumnych kompozycji, w których akcja rozgrywa się głównie na pierwszym planie. Najważniejszym środkiem wyrazu była ekspresja twarzy o zdecydowanej mimice i wyrazistym spojrzeniu oczu. Artysta dążył też do dokładnego odtworzenia strojów, ozdób i broni, malowanych z dużym talentem kolorystycznym. Plamy barwne budował energicznymi pociągnięciami pędzla, a zestawienia barw są często kontrastowe. Po powrocie z Włoch wzrosło, widoczne wcześniej, oddziaływanie malarstwa renesansowego, głównie weneckiego.
Działalność publiczna
W 1889–91 Matejko wykonał dekorację malarską kościoła Mariackiego w Krakowie, pokrywając ściany i sklepienia motywami ornamentalnymi, wzorowanymi na gotyckich. W prezbiterium namalował anioły trzymające banderole z wezwaniami litanii loretańskiej. Autorstwa jego są też projekty malowideł do auli Politechniki Lwowskiej, ukazujące dzieje cywilizacji.
Jako dyrektor Szkoły Sztuk Pięknych dążył do nadania jej statusu akademii (stworzył tzw. klasę mistrzowską), co nie zostało za jego życia uwieńczone sukcesem. Interesował się też konserwacją zabytków i ratowaniem dawnych budowli Krakowa. Wraz z T. Prylińskim brał udział w odnowieniu Sukiennic, ostro protestował przeciwko zburzeniu zabudowań poszpitalnych przy pl. Św. Ducha. Jan Matejko wychował wielu uczniów, wśród nich czołówkę malarską Młodej Polski (J. Malczewski, J. Mehoffer, S. Wyspiański).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Matejko Jan, Rejtan — Zamek Królewski, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Hołd Pruski, 1882 — Sukiennice, Muzeum Narodowe, Krakówfot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Portret żony, 1879 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Autoportret artysty, 1892 — Muzeum Narodowe, Warszawa.fot. T. Żółtowska-Huszcza /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Bitwa pod Grunwaldem fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Stańczyk, 1862 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Zawieszenie dzwonu Zygmunta, 1874 — Muzeum Narodowe, Warszawa.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Król Jan III Sobieski wręcza wysłannikowi papieskiemu list o zwycięstwie wiedeńskim fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konieczny Marian, pomnik Jana Matejki w Warszawie, 1994fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Portret córki artysty, Beaty, z kanarkiem, 1882 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Zabicie Leszka Białego w Gąsawie, 1880 — Gdańsk, Muzeum Narodowe fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Otrucie królowej Bony, 1859 — Muzeum Narodowe, Kraków fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Kazanie Piotra Skargi fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia