Francja. Sztuka

Francja. Sztuka.

Pierwsze przejawy sztuki na terenie Francji sięgają paleolitu górnego; są to malowidła i ryty naskalne w grotach (Lascaux); dla neolitu i wczesnego brązu charakterystyczna jest pobrzeżna kultura megalityczna (Bretania); w epoce brązu i żelaza tereny Francji zamieszkiwali Celtowie (Galowie); od pocz. VI w. p.n.e. stykali się z kulturą gr. (kolonia Massalia; ob. Marsylia); od poł. I w. p.n.e. Galia stała się prowincją rzymską; szczególnie południowa Francja (Prowansja, od łac. provincia) rozwijała kulturę miejską, monumentalną architekturę (m.in. w Orange, Nîmes, Arles, Saint-Rémy i Lyonie), rzeźbę sakralną i sepulkralną, produkcję ceramiki i szkła, wyroby z brązu i złoconej miedzi. Początki formowania się sztuki wczesnego średniowiecza przypadły na czasy dyn. Merowingów (koniec V–VIII w.), jej rozkwit zaś nastąpił w okresie panowania Karola Wielkiego i jego następców (2. poł. VIII–X w.). Szczególnie bujnie rozwinęło się malarstwo książkowe (Ewangeliarz Ebona, Psałterz utrechcki, IX w.) przetwarzające wzory bizant. i późnoantyczne. Wysoki poziom osiągnęły też wyroby z kości słoniowej (okładziny książek) i złotnictwo. W architekturze sakralnej rozpowszechnił się typ kościoła bazylikowego z transeptem i apsydą (St. Denis, VIII w.). Francuska sztuka rom. (XI–XII w.) odegrała dużą rolę w kształtowaniu założeń artyst. stylu rom. w Europie. W ciągu XI w. rozwinęła się technika umożliwiająca przesklepianie całości wnętrz (St. Philibert w Tournus). Powstał typ kościoła bazylikowego (Cluny III, St. Sernin w Tuluzie, przeł. XI i XII w.). Rzeźba rom. ściśle podporządkowana architekturze największą dojrzałość osiągnęła w XII w. w dekoracjach krużganków (St. Trophîme w Arles), portali i tympanonów (St. Pierre w Moissac, Ste Madeleine w Vézelay) oraz fasad kościołów (Notre-Dame-la-Grande w Poitiers).

Ważną dziedziną twórczości było malarstwo naścienne (St. Nicolas w Tavant, Berzé-la-Ville, XII w.). Rozwijało się też malarstwo książkowe i rzemiosło artyst., zwłaszcza sztuka emalierska w Limoges. Przed poł. XII w. narodził się we Francji styl got. (chór kościoła St. Denis), oddziaływując na sztukę zachodniej i północnej Europy. Szczytowym osiągnięciem architektury got. były wielkie katedry (Paryż, Chartres, Reims, Amiens, XII–XIII w.) o konstrukcji opartej na systemie przyporowym. Cechowały je strzeliste proporcje i ażurowy rysunek okien wypełnionych witrażami (Chartres, Bourges). Rzeźba portalowa uniezależnia się stopniowo od tła arch. (katedra w Paryżu, Chartres, Amiens) aż do uzyskania pełnej autonomii (C. Sluter, kartuzja w Champmol, przeł. XIV i XV w.). W wieku XIV–XV nastąpił wielki rozwój rzeźby sepulkralnej (nagrobki król. w St Denis) oraz malarstwa książkowego i tablicowego. Wyróżnił się w nim nurt dworski (Godzinki księcia de Berry braci Limburg), ekspresyjny (Mistrz Godzinek Rohan, Pietà z Villeneuve-les-Avignon, przypisywana E. Quartonowi), a zwłaszcza realist. (twórczość m.in. Mistrza Godzinek Marszałka de Boucicault, Mistrza z Moulins i J. Fouqueta). Na pocz. XVI w. pod wpływem wł. renesansu w architekturze fr. wykształcił się styl przejściowy polegający na nałożeniu dekoracji renes. na got. strukturę (zamki nad Loarą). Dojrzały renesans fr. reprezentują w architekturze P. Lescot i Ph. Delorme (Tuilleries w Paryżu). Na dworze Franciszka I rozwinął się manieryzm (malarstwo tzw. szkoły Fontainebleau). W rzeźbie elementy manieryzmu pojawiły się w twórczości J. Goujona i G. Pilona. Wkrótce rozwinął się typ manierystycznego portretu dworskiego (warsztat Clouetów), ok. 1600 rozkwitła późnomanierystyczna grafika (J. Bellange, J. Callot). Wiek XVII zapoczątkował nowy okres w sztuce fr.; w architekturze zapanował barok w odmianie klas., jego wczesną fazę reprezentowali J. Lemercier (kościół Sorbony) i F. Mansart (kościół Val-de Grâce w Paryżu, wspólnie z  Lemercierem, pałac Maison Laffitte), pełny rozkwit nastąpił za Ludwika XIV (Ludwika XIV styl), gł. w architekturze świeckiej; szczytowym osiągnięciem był zespół pałacowo-ogrodowy Wersalu. W malarstwie XVII w. wystąpiło kilka nurtów: mieszczański realizm (bracia Le Nain), caravaggionizm (G. de La Tour), wszechstronnie pojęty italianizm (S. Vouet). Przedstawicielem klasycyzującego nurtu był N. Poussin; w dziedzinie pejzażu wyróżniał się C. Lorrain, wśród portrecistów: P. Mignard i N. de Largillière; czołowym reprezentantem malarstwa dworskiego za Ludwika XIV był C. Le Brun. W 1. poł. XVIII w. w architekturze i sztuce dekoracyjnej nastąpiły kolejne style regencji i Ludwika XV, przekształcające klasycyzujący barok w lekkie, kapryśne formy rokokowe; rozwinęło się meblarstwo (A. Boulle, J.F. Oeben), rzemiosło artyst. (gobeliny) i wyrób porcelany (Sèvres); malarstwo rokokowe rozwinęli w nurcie dworskim: A. Watteau, F. Boucher i J.H. Fragonard; nurt mieszczański reprezentowali J.B. Chardin i J.B. Greuze. W 2. poł. XVIII w. zaczęły powracać tendencje klasycyzujące (Ludwika XVI styl).

Okres rewolucji i cesarstwa był próbą nowej interpretacji antyku; nowy klasycyzm reprezentował w malarstwie J.L. David; styl empire (panowanie Napoleona I, pocz. XIX w.) wyraził się gł. w architekturze, wyposażeniu wnętrz i modzie, nawiązując do sztuki staroż. — gr., także rzymskiej, oraz wykorzystaniu motywów egipskich. Wśród architektów cesarstwa wyróżnili się: Ch. Percier, P.F. Fontaine, a wśród malarzy: F. Gérard, A.J. Gros; duży wpływ na formowanie się eur. akademizmu wywarł D. Ingres. Narodził się romantyzm zapoczątkowany przez Th. Géricaulta i rozwinięty przez E. Delacroix. W 2. poł. XIX w. romantyzmowi przeciwstawił się nurt realist. (H. Daumier, G. Coubert). Rozwinęło się malarstwo pejzażowe oparte na studiach z natury (barbizońska szkoła), które poprzedziło wystąpienie impresjonistów (C. Monet, G. Pissarro, A. Sisley, A. Renoir, E. Degas); przeciwstawiając się sztuce oficjalnej, otworzyli oni drogę nowemu rozumieniu funkcji malarstwa.

W rzeźbie XIX w. tradycje klas. łączyły się z elementami romantyzmu i realizmu (F. Rude, A.I. Bayre), osiągając indywidualny wyraz w twórczości A. Maillola i E.A. Bourdelle’a. Ważną rolę w rzeźbie fr. odegrał w XIX w. A. Rodin. W 2. poł. XIX w. w architekturze panował historyzm (E.E. Violet-le-Duc) i eklektyzm (Ch. Garnier); w architekturze fr. zastosowano wówczas nowocz. konstrukcje żel. i stalowe (G.A. Eiffel); ok. 1900 wprowadzono żelbet. Nowe tendencje w sztuce zarysowały się na przeł. XIX i XX w.; określone mianem postimpresjonizmu obejmowały różne kierunki: neoimpresjonizm (G. Seurat), symbolizm (O. Redon, P. Gauguin) i in. Dla sztuki XX w. przełomową okazała się twórczość P. Cezanne’a; opracowane przez niego zasady konstrukcji obrazu miały wpływ napowstanie kubizmu (P. Picasso, G. Braque). Jednocześnie narodził się fowizm (H. Matisse, A. Derain); Paryż stał się w tym czasie ośr. międzynar. awangardy; w latach 20. i 30. rozwijały się tu równocześnie abstrakcja geom. (Cercle et Carré), surrealizm, orfizm i in.; Le Corbusier rozwijał zasady architektury funkcjonalnej. Po II wojnie świat. Paryż utrzymał częściowo swą centralną rolę w rozwoju sztuki świat., jako gł. ośrodek abstrakc. informelu, później sztuki kinetycznej i eur. wersji pop-artu oraz tzw. nowego realizmu. W końcu lat 60. rola Paryża zmalała, nadal jednak był on miejscem ważnych imprez artyst., jak np. Biennale Młodych. W latach 70. powstało tu największe w Europie Centrum Sztuki i Kultury im. G. Pompidou. W latach 80. i 90. w wyniku prac wielu międzynar. grup arch. (m.in. Groupe d’Étude d’Architecture Mobile, Groupe International d’Architecture Prospective) powstało we Francji wiele obiektów arch., imponujących rozmachem w stosowaniu rozwiązań techn. i artyst. (m.in. bazylika w Lourdes, dzielnica Défense, gmach Opery na pl. Bastylii, rozbudowa Luwru w Paryżu). Koniec XX w. charakteryzował się pluralizmem postaw i poszukiwań twórczych, wśród których istotne miejsce zajęli artyści transawangardy i artyści uprawiający sztukę wideo.

Bibliografia

K. SECOMSKAMalarstwo francuskie XVII w., Warszawa 1985;

A. DULEWICZSłownik sztuki francuskiej, Warszawa 1986;

K. SECOMSKAMalarstwo francuskie XV i XVI w., Warszawa 1989;

P. LAVEDANPour connaitre les monuments de France, Paris 1971;

J. BONYFrench Gothic architecture at the 12th and 13th centuries, Berkeley 1983;

J.-H. PÉROUSE DE MONTCLOSHistoire de l'architecture française, Paris 1989.