neolit

neolit

[gr. líthos ‘kamień’],

archeol. końcowy okres epoki kamienia poprzedzający epokę brązu;

termin wprowadzony 1865 przez J. Lubbocka, utworzony od nazwy nowej techniki obróbki kamienia (gładzenie, wiercenie otworów), stąd dawniej zwany również epoką kamienia gładzonego; ramy czasowe zróżnicowane, zależnie od terenu występowania: na Bliskim Wschodzie od ok. 8300 p.n.e., w południowej Europie od schyłku VII i początku VI tysiąclecia p.n.e., w Polsce ok. 4500 p.n.e. Jest to jednocześnie stadium rozwoju kultury, w którym człowiek po raz pierwszy odszedł od wyłącznego wykorzystywania zasobów środowiska naturalnego w ramach gospodarki przyswajającej (myślistwo, łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) w kierunku gospodarki wytwórczej (produkcyjnej), której podstawą stało się udomowienie dziko rosnących zbóż oraz udomowienie zwierząt. Ten proces przechodzenia do gospodarki wytwórczej jest określany mianem rewolucji neolitycznej. Rozwinęły się wtedy: rolnictwo (pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica, żyto) gospodarka żarowo-kopieniacza; pod koniec neolitu wprowadzenie orki sprzężanej; chów owiec, kóz, bydła, świń; wypalanie naczyń glinianych i zróżnicowane ich zdobienie; wynaleziono tkactwo (krosna stojące); nastąpił rozwój kopalnictwa krzemienia (Krzemionki), dalekosiężnej wymiany różnorodnych surowców i wytworów (szlaki rzeczne i morskie); rozwinęły się kulty religijne — prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako bóstwa płodności (figurki kobiece) i kult słońca (toporki, motywy krzyża wpisanego w koło); groby szkieletowe, rzadziej ciałopalne; ślady kanibalizmu rytualnego i ofiar z ludzi; niekiedy groby zwierzęce (krów, świń, a nawet zwierząt dzikich); od 1. połowy IV tysiąclecia p.n.e. rozwój idei megalitycznej w zachodniej a nieco później w południowej i północnej Europie; powstanie rozległych osiedli (w Polsce o powierzchni 6–12 ha), niekiedy o charakterze obronnym; przejawy zróżnicowania społecznego.

Najwcześniejsze świadectwa przechodzenia do gospodarki wytwórczej obserwuje się na obszarach Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. żyznego półksiężyca (Lewant, góry Taurus, Anatolia, Kurdystan, północna Mezopotamia, góry Zagros, Chuzestan). Zalążki kształtowania się tej gospodarki pojawiają się tu w kulturach mezolitycznych X i IX tysiąclecia p.n.e. (natufska kultura; kultura Zarzi). Tam właśnie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, Dżarmo, Çayönü Tepesi), gdzie ok. VIII tysiąclecia p.n.e. pojawiły się początki gospodarki wytwórczej. Znane były wówczas naczynia kamienne, lecz nie występowała jeszcze ceramika — faza neolitu przedceramicznego. U progu VI tysiąclecia p.n.e. została wynaleziona ceramika, ujawniająca od początku wielką różnorodność dekoracji (kultury: Halaf, Hassuna, Samarra). W Europie pierwsze ślady osadnictwa związanego ze stadium neolitu przedceramicznego pojawiły się na przełomie VII i VI tysiąclecia p.n.e. w Tesalii i na wyspach Morza Egejskiego (wyraźne powiązania z ośrodkiem gospodarki wytwórczej w Anatolii). Równocześnie na wybrzeżach zachodniej części basenu Morza Śródziemnego najprawdopodobniej już od początku VI tysiąclecia p.n.e. rozwijał się krąg kultur z ceramiką impresso i cardium. Stał się on w późniejszych tysiącleciach podstawą formowania wielu kultur neolitycznych na obszarze południowo-zachodniej i południowej Europy, a także na terenach północnej Afryki. W 2. połowie VI tysiąclecia p.n.e. powstał pierwszy neolityczny krąg kulturowy w środkowej Europie (Starčevo–Körös–Kremikowce krąg kulturowy). Z kręgiem tym jest genetycznie powiązana kultura ceramiki wstęgowej rytej — pierwsza kultura neolityczna na ziemiach polskich. Na obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego doszło do wzajemnych, długotrwałych kontaktów społeczności kultur cyklu wstęgowego z miejscową ludnością mezolityczną. Efektem tego było powstanie pod koniec 1. połowy IV tysiąclecia p.n.e. kultury pucharów lejkowatych — najstarszej kultury neolitycznej Niżu o miejscowej genezie. Natomiast egzystujące w strefie leśnej wschodniej Europy grupy ludności mezolitycznej przyjęły od wspólnot neolitycznych tylko niektóre nowe elementy kulturowe — umiejętność wytwarzania naczyń glinianych, gładzenia kamienia, niekiedy stabilne osadnictwo z trwałą zabudową — prowadząc w dalszym ciągu gospodarkę o charakterze przyswajającym. W 1. połowie IV tysiąclecia p.n.e. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie złota. Wyroby z miedzi coraz szerzej były rozpowszechniane wśród społeczności neolitycznych, m.in. pojawiły się na obszarach ziem polskich. Stąd propozycja licznych badaczy, by kultury, w których są znajdowane wyroby z miedzi, zaliczać do odrębnego okresu eneolitu.

Bajda k. Petry, fragment chaty z okresu neolitu preceramicznego (Jordania)

Topory kamienne, neolit, Muzeum Archeologiczne, Warszawa

Koło jezdne. Wozy na kołach przedstawione na ceramice z Bronocic

Megality w Carnac (Francja)