urbanistyka
 
Encyklopedia PWN
urbanistyka
[łac. urbanus ‘miejski’],
umiejętność budowy miast i kierowania ich rozwojem.
Urbanistyka znana od starożytności, wyodrębniła się z architektury jako samodzielna dyscyplina ostatecznie w XX w., obecnie urbanistyka wraz z ruralistyką i regionalistyką stanowią dział planowania przestrzennego; przy projektowaniu urbanistycznym uwzględnia się różnorodne czynniki: warunki naturalne (geologiczne i topograficzne, klimat), komunikacyjne, gospodarcze i społeczne, obyczajowe i prawne, względy obronności, wreszcie kompozycyjno-estetyczne; projektowanie urbanistyczne obejmuje podział terenu i elementów planowanej zabudowy wg ich funkcji (mieszkalnej, reprezentacyjnej, kultowej, usługowej, przemysłowej, rekreacyjnej, m.in. zieleni miejskiej), wyznaczenie ciągów komunikacyjnych, schematów i sposobów zabudowy.
Najstarsze, w sposób przemyślany rozplanowane osiedla miejskie pochodzą ze starożytnej (IV–III tysiącl. p.n.e.) Mezopotamii i Persji (Babilon, Nimrud, Susa, Ur) oraz Egiptu (Teby, Tanis); w starożytnej Grecji okresu klasycznego planowanie miast, m.in. po zniszczeniach dokonanych przez Persów, wiąże się z działalnością Hippodamosa z Miletu (1. połowa V w. p.n.e.); rozplanowane przez niego miasta (Pireus, Milet i Priene w Małej Azji, Turioj na Sycylii) miały prostokątną siatkę ulic z centralnie usytuowanym ośrodkiem administracyjno-handlowym (agora) i kultowym oraz osiowo biegnącą główną ulicą; odtąd system szachownicowy Hippodamosa z Miletu był stosowany na terenie hellenistycznej Grecji i imperium rzymskiego, gdzie nałożył się na plan wywodzący się ze schematu obozu rzymskiego; najważniejsze miasta imperium rzymskiego miały olbrzymią skalę (Rzym, Aleksandria).
Miasto średniowieczne, jeżeli nie powstało na resztkach układu antycznego, rozwijało się na ogół z osad przy siedzibie feudała (podgrodzi) i osad targowych, miało niewielką skalę i plan bądź nieregularny, dostosowany do topografii terenu i przebiegu istniejących dróg (przeważał prosty plan z rozszerzeniem głównej drogi w wydłużony plac targowy), bądź — w przypadku miast zakładanych od nowa, na tzw. surowym korzeniu — plan regularny, z czworobocznym rynkiem jako ośrodkiem i siatką prostopadłych do siebie ulic, z których główne prowadziły do bram w murze opasującym miasto (w Polsce linią krzywą); na lub przy rynku mieścił się ratusz i budowle targowe (sukiennice, kramy, waga), w sąsiedztwie rynku — główny kościół miasta (fara); przywilej lokacyjny określał nie tylko wielkość bloków, ale i działek, a więc i kształt zabudowy mieszczańskiej; poza murami lokowano szpitale, przytułki, niektóre klasztory i cmentarze; plan miasta zyskiwał formę bardziej skomplikowaną, jeśli łączyło się ono z zamkiem lub zawierało też zabudowę klasztorną czy związaną z siedzibą biskupa (np. Kraków). Jedna z najdoskonalszych kompozycji urbanistycznych na świecie powstała na początku XV w. w Chinach; był to Pekin, przebudowany przez cesarza Yongle z dynastii Ming, założony na olbrzymim obszarze (6 × 8 km) regularny, osiowy kompleks wydzielonych murami 3 miast, złożony z tworzącego ośrodek założenia miasta cesarskiego, z zespołem pałaców oraz miasta tatarskiego (mongolskiego) i chińskiego.
W okresie renesansu zrealizowano niewiele nowych koncepcji urbanistycznych; były to znane od starożytności (Witruwiusz) utopijne koncepcje miasta idealnego, opartego na założeniach ściśle geometrycznych, na ogół o układzie centralnym (kolistym lub wielobocznym, z promienistą lub szachownicową siatką ulic) zgodnym z harmonijną koncepcją wszechświata; projekty takie znajdujemy u architektów-teoretyków XV–XVI w. (Filarete, Francesco di Giorgio Martini, P. Cataneo, V. Scamczzi, G. Vasari, we Francji — F. Perret); nieukończoną realizacją takiego miasta idealnego jest Palma Nuova (1593); świetnym przykładem realizacji miasta idealnego (poza Włochami) jest Zamość (od 1580); jednym z nowych, istotnych elemetów miasta renesansowego był plac o charakterze reprezentacyjnym, często z ujednoliconą zabudową, na ogół otoczony podcieniami (Florencja — Piazza SS. Annunziata, od 1419; Wenecja — plac św. Marka, od 1480; Zamość — rynek; Paryż — Place des Vosges, 1605); pojawiają się też na placach miejskich reprezentacyjne pomniki (Gattamelatty w Padwie, 1453; Colleoniego w Wenecji, 1496).
Na okres baroku, XVII–XVIII w., przypada rozkwit urbanistyki; powstające wówczas w obrębie starych miast liczne nowe założenia reprezentacyjne cechuje wielka skala i rozmach, osiowość układu, teatralność efektów; w Rzymie barokowe fasady kościołów są poprzedzane ujętymi w scenograficzne kulisy placami (plac przed Bazyliką Św. Piotra, Piazza di Spagna i Schody Hiszpańskie, Piazza S. Ignazio), z których ulice rozchodzą się promieniście (Piazza del Popolo); na placach tych ustawia się obeliski, studnie i fontanny (Piazza Navona); ważnym akcentem wysokościowym stały się teraz duże budowle kopułowe (Rzym — Bazylika Św. Piotra, Paryż — Hôtel des Invalides); rozwój barokowej urbanistyki we Francji był związany z rozmachem architektury rezydencjonalnej (Wersal — z promienistym układem ulic biegnących ku pałacowi; Nancy — z grupą powiązanych osiami i jednolicie obudowanych placów, założony przez Stanisława Leszczyńskiego), podobnie jak niektóre założenia niemieckie (Karlsruhe — z pałacem jako punktem centralnym i promienistym układem ulic); powiązane różnymi osiami place powstały też w Paryżu (Vendôme, Victoires). Promienisty układ wprowadzono także w 2 nowo powstałych, wielkich stolicach: Petersburgu (początek XVIII w.) oraz w Waszyngtonie (od 1790); w tym ostatnim gwiaździste place łączą się z silnie podkreśloną główną osią i układem szachownicowym. Wielkie, barokowe założenie pałacowo-ogrodowe, tzw. oś saska, zadecydowało o kształcie urbanistycznym Warszawy.
Na przełomie XVIII i XIX w., w kręgu tzw. rewolucyjnych architektów francuskich, pojawił się znów plan miasta idealnego (C.N. Ledoux, twórca projektu górniczego miasta Salines des Chaux, 1773–74, udoskonalony 1806). Nowym rozwiązaniem było połączenie luksusowej, miejskiej zabudowy rezydencjonalnej z parkiem krajobrazowym (zespół domów przy Regent Street i Regent’s Park w Londynie, J. Nash, 1811–25). W XIX w. konsekwencjami intensywnych procesów urbanizacyjnych, postępujących wraz z industrializacją, były: gwałtowny wzrost liczby mieszkańców (w ciągu stulecia kilka miast przekroczyło 1 mln mieszkańców); żywiołowy, nienormowany rozwój zabudowy ujmowanej zwykle w tradycyjne układy prostokątne lub promieniste; potęgująca się gęstość zaludnienia i zabudowy (także za sprawą jej zwiększającej się wysokości); rosnące znaczenie sieci komunikacyjnej, decydującej o rozwoju i planowaniu przestrzeni miejskiej; kształtowanie się funkcjonalnie wyspecjalizowanych dzielnic o zróżnicowanym i zhierarchizowanym obliczu architektonicznym: reprezentacyjnych, finansowych, handlowych, przemysłowych, mieszkalnych; dezintegracja staromiejskich centrów; chaotyczny rozrost podmiejskich peryferii, słabo powiązanych siecią uliczną. Działania modernizacyjne i regulacyjne, podejmowane czasem w wielkiej skali, były związane zwykle z wyburzeniami dawnej zabudowy miejskiej (likwidacja fortyfikacji i zakładanie w ich miejsce terenów zielonych: Kraków — Planty, 1822–70; Wiedeń — Ring, 1858–88) otwierającymi przestrzeń dla nowej, planowej zabudowy, szerokich arterii komunikacyjnych i osi widokowych (Paryż — działalność G.E. Hausmanna, 1853–69; Florencja, 1864–77; Rzym, 1873 i 1877) lub odsłaniającymi pomniki architektury (Paryż — Notre Dame, od ok. 1830). Wolne od tych problemów były nieskrępowanie i dynamicznie rozwijające się miasta amerykańskie, tworzące regularne, szchownicowe struktury urbanistyczne. Przeludnienie i zły stan sanitarny, zwłaszcza dzielnic robotniczych, zrodziły wiele koncepcji urbanistycznych, często o społeczno-humanitarnej motywacji i utopijnym charakterze, z których najsilniej oddziaływała idea miasta ogrodu (E. Howard, 1898, 1901). Pierwszym, niezrealizowanym, projektem nowoczesnego miasta przemysłowego była Cité industrielle (T. Garnier, 1901–04).
Najbardziej okazałe realizacje urbanistyczne 1. połowy XX w. były dyktowane potrzebami reprezentacyjnymi i miały charakter tradycjonalistyczny (Mall w Waszyngtonie, od 1902; Canberra, od 1912; Rzym, 1924–37; Moskwa, od 1925). Nowatorską formę założenia reprezentacyjno-rządowe uzyskały dopiero po II wojnie światowej (nowa stolica stanu Pendżab — Czandigarh, Le Corbusier, od 1951; nowa stolica Brazylii, L. Costa, od 1961; centrum rządowe w Dhace, L. Kahn, 1962–66). Podstawowym problemem stało się projektowanie wielkomiejskich zespołów urbanistycznych, odpowiadających potrzebom masowego budownictwa mieszkaniowego, standardowego, a zarazem zgodnego z programami społecznymi (Amsterdam — plan regulacji nowych dzielnic, H.P. Berlage, M. de Klerk, 1902–15; Wiedeń — osiedle Karl-Marx-Hoff, 1925; Stuttgart — osiedle Weisshoff, M. van der Rohe i in., 1927; Berlin — osiedle Siemensstadt, W. Gropius, 1929; Warszawa — osiedle WSM, architektoniczna grupa Praesens, lata 30.). Zwarta struktura miejska pochodząca z XIX w. stała się przedmiotem architektoniczno-społecznej krytyki i punktem wyjścia do sformułowania zasad nowoczesnej urbanistyki, stworzonych przez CIAM i zapisanych w tzw. Karcie ateńskiej (1933), która na długo określiła reguły planowania przestrzennego, zwłaszcza w odniesieniu do budownictwa mieszkaniowego. Po II wojnie światowej koncepcje i realizacje odbudowy zniszczonych, czasem w wysokim stopniu, miast wahały się od pełnej rekonstrukcji dzielnic staromiejskich (Warszawa, Gdańsk), po ich całkowitą modernizację (Rotterdam). W planowaniu rozwojowym podjęto na szeroką skalę ideę miast satelitarnych (E. May, 1924) mającą na celu decentralizację wielkich metropolii (Wielki Londyn z systemem new towns, P. Abercrombie, 1944; wzorcowe miasto Vällingby pod Sztokholmem, S. Markelius, 1953). Zmianę krajobrazu miejskiego przyniosło spiętrzanie zabudowy w górę (Paryż — niezrealizowany projekt rekonstrukcji centrum z geometrycznym układem wieżowców, Le Corbusier, 1925; Nowy Jork — wielofunkcyjny kompleks wieżowców Rockefeller Center, W.K. Harrison i M. Abramovitz, 1931–47; Moskwa — zespół wieżowców usytuowanych w dominujących widokowo punktach miasta, od 1951; Paryż — dzielnica La Défance, od 1968). Alternatywą dla wysokościowego budownictwa naziemnego i schronieniem przed uciążliwym natężeniem ruchu ulicznego stało się budownictwo podziemne, gdzie są sytuowane wielopoziomowe centra handlowo-usługowo-rozrywkowe, powiązane z systemem podziemnej komunikacji (Paryż — Forum des Halles powstałe po likwidacji Hal Centralnych, 1979–89). Niedogodności mieszkania w śródmieściu spowodowały powszechną, zwłaszcza w USA, ucieczkę mieszkańców na suburbia o niskiej, zwykle jednorodzinnej zabudowie, bliskie idei miasta ogrodu lub do miast sypialni. Wyludnianiu się wielkomiejskich centrów towarzyszy ich dewaloryzacja i degradacja społeczno-architektoniczna. Nierozwiązywalnym splotem problemów urbanistyczno-polityczno-społecznych pozostają wielomilionowe aglomeracje i konurbacje, zwłaszcza pozaeuropejskie (Meksyk, Rio de Janeiro).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Brasília, widok z Wieży Telewizyjnej (Torre del Televisāo) na Españada dos Ministerios, w głębi na lewo pałac prezydencki (Brazylia)fot. L. Węgrzyn/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Le Corbusier, Plan voisin, część projektu (wizja centrum idealnego miasta), 1925 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, widok z wieży Eiffla, na pierwszym planie Place de Varsovie, Trocadéro, w głębi Lasek Buloński i dzielnica Défensefot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Le Corbusier, Pałac rządowy w Chandigarh, Pendżab, 1951 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia