megalityczna idea,
archeol. jeden z neolitycznych systemów wierzeniowych obligujący „wyznawców” do konstruowania budowli z ogromnych, niekiedy wielotonowych głazów (megality);
megalityczna idea
Encyklopedia PWN
idea ta przejawiła się w formie budowli: grobowych — dolmenów, grobowców korytarzowych, grobów galeriowych, a także specyficznie budowanych polskich grobowców kujawskich, także świątynnych — często o układzie kolistym, ze słynnymi budowlami Stonehenge na czele, czy ceremonialnych (m.in. aleje menhirów, np. Carnac); są znane także domy kultowe (obrzędowe) towarzyszące cmentarzyskom megalitycznym (m.in. Tustrup, Dania). Bezpośrednie otoczenie grobowców megalitycznych stanowiło miejsce praktyk rytualnych odbywanych w czasie pogrzebu, jak i długo po pogrzebie; praktykom tym towarzyszyły m.in. uczty obrzędowe, po których pozostawały celowo rozbijane naczynia (m.in. dolmen Trollasten w Szwecji); często grobowce korytarzowe wykorzystywano wtórnie po wielu stuleciach.
Idea megalityczna była zjawiskiem interkulturowym o ogromnym zasięgu, rozwijającym się od przełomu V i IV do połowy II tysiąclecia p.n.e., tj. do początków epoki brązu, na który to okres datowany jest np. megalit o nazwie Skarbiec Atreusza w Mykenach czy najmłodsze stadium budowy Stonehenge; w Europie stwierdzono ich obecność w różnych postaciach na wyspach Morza Śródziemnego (Malta, Korsyka, Sardynia), na Półwyspie Iberyjskim (głównie w zachodniej części), we Francji ze szczególną koncentracją w Bretanii, w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Danii i południowej Szwecji, północnej Holandii i północnych Niemczech, a wyspowo także w Polsce (Pomorze, Kujawy, Przedgórze Sudeckie); miejsca ukształtowania się idei megalitycznej nie udało się dotąd ustalić; wskazuje się na wschodnią część wybrzeża Morza Śródziemnego, na Półwysep Iberyjski; opowiadano się za policentryczną genezą tego zjawiska, u której początków miały tkwić grobowce skalne; widziano także w grobowcach megalitycznych sztuczne odwzorowania grobów jaskiniowych, znanych już z paleolitu, lub mezolitycznych grobów przykrywanych kopcami kamiennymi; najstarsze daty radiowęglowe uzyskano dla megalitów zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, zachodniej Francji i Wielkiej Brytanii, czyli strefy atlantyckiej. O ile funkcja grobowców przekłada się na złożone, bo wieloaspektowe relacje między światem żywych i światem zmarłych, o tyle świątynie są zapewne zarówno manifestacją wyobrażeń kosmologicznych, jak i demonstracją uporządkowania świata na sferę świętą — sacrum, i laicką — profanum. Idea megalityczna postrzegana poprzez grobowce i świątynie łącznie odwzorowuje najpewniej koncepcję kosmicznej góry.
Włodzimierz Wojciechowski
