romańska sztuka
 
Encyklopedia PWN
romańska sztuka, romanizm,
styl w dziejach sztuki europejskiej występujący między sztuką przedromańską a gotycką.
Pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowaną rzymskiemu Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe); wyrósł na podłożu sztuki karolińskiej, przedromańskiej (w Niemczech — ottońskiej) i bizantyńskiej, częściowo także sztuki islamu. Sztuka romańska była głównie sztuką sakralną, jej ośrodkami były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji, na rozwój sztuki wpływał też patronat cesarstwa (w Niemczech) i panów feudalnych; kościoły, symbolizujące Królestwo Boże miały programy treściowe przekazywane przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne; materiałem budowlanym był starannie obrobiony cios kamienny, tworzący grube mury o niewielkich otworach przesklepianych półkoliście; w świątyniach, przeważnie bazylikowych, przejrzysty układ spiętrzonych brył o określonej hierarchii; wnętrza, z arkadami międzynawowymi, dzielono na przęsła podkreślane lizenami, półkolumnami przyściennymi i gurtami wprowadzanych wówczas sklepień kolebkowych lub krzyżowych; we Francji, gdzie reforma kluniacka przyniosła odnowienie i rozkwit życia klasztornego, powstawały odmiany prowincjonalne architektury (Burgundia, Normandia, Poitou, Prowansja, Owernia, Akwitania), rozbudowywane były prezbiterialne części świątyń, zaopatrywane w apsydy na zakończeniu naw i przy ramionach transeptu lub w obejścia z wieńcem kaplic (Tours, Cluny III, Saint Sernin w Tuluzie); wielkie kościoły zakonne powstawały na szlakach pielgrzymek prowadzących do Santiago de Compostella (Arles, Autun, Vézelay); w Niemczech romańska architektura najwspanialej rozkwitała w Nadrenii (dwuchórowe, wielowieżowe katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji, Trewirze, kościół opactwa w Maria-Laach, kościoły kolońskie, m.in. NMP na Kapitolu — z treflowym rozwiązaniem części wschodniej); ponadto kościoły tzw. szkoły hirsauskiej (Paulinzella) czy saskie kościoły m.in. z tzw. masywem zachodnim (Halberstadt, Quedlinburg); w Nadrenii pojawiły się też na zewnątrz galerie arkadowe, we Włoszech występujące zwłaszcza w Lombardii (Modena, Pawia, Parma), a także w Toskanii (Piza); w nawiązującej do świątyń wczesnochrześcijańskich mediolańskiej bazylice S. Ambrogio fasadę poprzedza atrium, ale w konstrukcji sklepień pojawił się nowy element — żebra; połączenie form romańskich z układem kościoła bizantyńskiego nastąpiło w Wenecji (S. Marco), na Sycylii normandzka architektura splotła się z dekoracyjnymi formami bizantyńskimi i arabskimi (Cefalú, Monreale); wielkie, silnie artykułowane romańskie katedry angielskie (Ely, Durham) były kontynuacją architektury anglo-normandzkiej.
Rzeźba podporządkowana prawom ram architektonicznych, a ukazująca przykłady boskiego triumfu nad złem, szczególnie bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji; koncentrowała się głównie na portalach, na ogół z postacią Chrystusa w tympanonie (Moissac, Vézelay, Souillac) i na kapitelach, czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers); szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun, dzieło Gislebertusa, a najbardziej rozbudowane trójarkadowe, antykizujące zespoły portali powstały w Prowansji (Arles, Saint-Gilles); najznakomitszym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był B. Antelami; w Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden); najznakomitsze rzeźbiarskie dzieła z brązu i złota powstawały w kraju nadmozańskim, gdzie działali złotnicy Renier de Huy i G. de Claire oraz w Lotaryngii (ołtarz Nicolasa z Verdun w Klosterneuburgu). Teologiczno-moralizatorskie programy na usługach triumfującego Kościoła były zawarte w wielkich kompozycjach malowideł ściennych, a we Włoszech — mozaik, wypełniających przede wszystkim apsydy kościołów; pozostałości ich zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).
Wysoki poziom miały iluminacje reprezentacyjnych rękopisów, wykonywane w skryptoriach w różnych ośrodkach. Wybitnym dziełem sztuki o świeckiej tematyce jest Tkanina z Bayeux.
W Polsce sztuka romańska pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58); w XI w. powstały (zachowane szczątkowo) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury romańskiej przypadł na XII w., powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zachodu (Żarnów, Inowłódz); w ostatniej fazie (1. połowa XIII w.) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji francuskiej via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo (Czerwińsk), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zwanego Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
Bibliografia
T. MROCZKO Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1988;
Z. ŚWIECHOWSKI Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990;
Sztuka romańska, red. R. Toman, Warszawa 2000.
J. HENNEMANN Formenschatz der Romanik, Würzburg 1993.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Moissac, klasztor Benedyktynów (Francja)fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lund, katedra pw. Św. Wawrzyńca (Szwecja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strzelno, jedna z kolumn kościoła, XII w.fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Klarysek pw. Św. Andrzeja .fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chrystus na majestacie, malowidło z kościoła San Clemente w Tahull (Hiszpania) —Museu Nacional d’Art de Catalunya, Barcelona. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cluny, opactwo Benedyktynów, fragment ramienia transeptu z wieżą kościoła opackiego Saint-Pierre-et-Saint-Paul, X–XI w. (Francja) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Poitiers, kościół Notre-Dame-la-Grande fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Angelico Fra, Zwiastowanie, po 1436, fresk — Museo di San Marco, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vézelay, wnętrze kościoła Ste Madeleine, 1096 fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Piza, Krzywa Wieża fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Drzwi Gnieźnieńskie fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kruszwica, kolegiata romańska pw. Św. Piotra i Pawła fot. T. Kniołek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szczerbiec, rękojeść fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strzelin, rotunda Św. Gotarda fot. T. Kniołek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bordiura, fragment Drzwi Gnieźnieńskich, ok. 1170, katedra w Gnieźnierys. M. Sokólska-Połutrenko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Drzwi Gnieźnieńskie z portalemfot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eliasz, scena wniebowzięcia, fragment dekoracji romańskiego kielicha z Gniezna fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Drzwi gnieźnieńskie, 2. poł. XII w. — katedra Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i Św. Wojciecha, Gnieznofot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia