bizantyńska sztuka

bizantyńska sztuka, sztuka bizantyjska,

sztuka cesarstwa bizantyńskiego;

wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej (szczególnie elementów aleksandryjskich, małoazjatyckich i syryjskich), sztuki schyłku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrześcijańskiej. Ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizantyńskiego (połowa XV w.). Swym zasięgiem objęła początkowo Grecję, Bułgarię, Serbię, Macedonię, następnie Italię, północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś. Tradycje sztuki bizantyńskiej przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w. Ślady jej oddziaływania można znaleźć także w Polsce. Dzieje sztuki bizantyńskiej dzielą się na 3 okresy: 1) 324 założenie Konstantynopola–843 upadek ikonoklazmu, 2) 867 początek panowania dynastii macedońskiej–1204 zajęcie Konstantynopola przez krzyżowców, 3) 1261 restauracja cesarstwa–1453 zajęcie Konstantynopola przez Turków. Szczególny rozkwit sztuka bizantyńska przeżywała za panowania Justyniana I Wielkiego, dynastii Komnenów i Angelosów (tzw. renesans macedoński, IX–XIII w.), oraz Paleologów (tzw. renesans Paleologów, XIII–XV w.). Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artystycznym (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centralnego z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału budowlanego, brak zewnętrznej dekoracji. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizantyńskich to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532–37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536–46); we wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy głównej ikonostasem. Malarstwo bizantyńskie początkowo nawiązywało do sztuki hellenistycznej przez tworzenie iluzji rzeczywistości (mozaiki w kościele Św. Demetriusza w Salonikach, VII w.); po okresie ikonoklazmu (IX w.) opierało się na kanonach ikonograficznych oraz kolorystycznych ściśle podporządkowanych teologii i liturgii, znanych dzięki Hermenei (mozaiki w San Vitale i San Apollinare Nuovo z VI w. w Rawennie i w Dafni z XI w.). Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni, hieratyczność i monumentalizm ujęć, kolorystyczny przepych i dekoracyjność. Najbardziej typową dziedzinę twórczości malarskiej stanowiła ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.). Rzeźba bizantyńska (głównie ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geometryczne, była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe).

Justynian I Wielki

Chrystus Pantokrator, fresk , ok. 1100 r. — cerkiew Zaśnięcia NMP, Dafni

Stambuł, wnętrze kościoła Hagia Sophia (Turcja)

Anastasis, fresk z Kościoła Zbawiciela na Chorze w Stambule, 1. ćwierć XIV w.

Rawenna, kościół San Vitale

Wenecja, Bazylika Św. Marka (Włochy)

Wniebowstąpienie i Niewiasty u pustego grobu, część pięciodzielnego bizantyńskiego dyptyku, ok. 400 — Gliptothek, Monachium