Grecja starożytna. Sztuka

Grecja starożytna. Sztuka.

Twórczość artystyczna Greków rozwijała się XI–I w. p.n.e. na Półwyspie. Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego; poprzedziła ją sztuka mykeńska (helladzka sztuka), której osiągnięcia wykorzystywała początkowo w kształtowaniu własnych form. Sztukę starożytnej Grecji okresu archaicznego (XI–VI w.) rozpoczęła faza sztuki protogeometrycznej (XI–X w.), łączącej elementy greckie z mykeńskimi, i faza sztuki geometrycznej (X–VIII w.), którą reprezentowały: ceramika malowana w różnorodne wzory geometryczne (amfory, kratery, dipylońskie wazy), drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej oraz architektura — domy i małe świątynie w typie megaronu; w VII w. pod wpływem sztuki Bliskiego Wschodu powstał w ceramice tzw. styl orientalizujący, bogaty we wschodnie motywy roślinne i zoomorficzne (ceramika Koryntu, Cyklady, Rodos), a w architekturze sakralnej ustalił się typ świątyni z peristazą; w końcu VII w., m.in. na jej potrzeby, powstała monumentalna rzeźba w kamieniu (poros, marmur), w VI w. dążąca do przełamania obowiązujących zasad symetrii i frontalizmu (np. Moschoforos) oraz do prawidłowego oddania ruchu; pojawiły się szkoły rzeźbiarskie (np. w Wielkiej Grecji i na Eginie; egineckie marmury) o 2 głównych kierunkach: doryckim — surowym, tektonicznym (Argos, Korynt, Sykion) i jońskim — miękkim w modelunku, bardziej dekoracyjnym (Samos, Naksos, Paros, Chios); szkoła attycka (od połowy VI w.) połączyła oba kierunki; typowe dla tego okresu są m.in. posągi kor (Kora Berlińska) i kurosów (Kuros z Melos), rzeźba architektoniczna i stele nagrobne; rozwija się czarnofigurowe, a nieco później czerwonofigurowe malarstwo wazowe (greckie wazy) oraz rzemiosło artystyczne: wyroby z brązu (statuetki, naczynia, lustra), terakoty i kości słoniowej, gemmy. W okresie klasycznym (V–IV w. p.n.e.) powstał nowy typ miast (Milet, Pireus) na funkcjonalnym planie z prostokątną siatką ulic (Hippodamos z Miletu); rozwinęły się: rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), monumentalne malarstwo ścienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki, Zeus z Artemizjon) i w kamieniu (np. dekoracja świątyni Zeusa w Olimpii). W 2. połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się główne ośrodki sztuki; działali tu najwybitniejsi architekci (Iktinos, Kallikrates i Mnesikles), rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos, Kallimach) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros z Aten); dokonała się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego (Hefajstejon, Partenon); we wnętrzach pojawiła się kolumna koryncka (świątynia Apollina w Bassaj); w rzeźbie Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i wprowadził kontrapost; wspaniale rozwinął się relief wotywny (m.in. Demeter, Triptolemos i Kora) i nagrobny (Stela Hegeso) oraz ukształtował się portret syntetyczny (Perykles Kresilasa); pod koniec V w. powstał tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike z Olimpii Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej (buleuterion, teatr, stadion); powstał nowy typ budowli sakralnej (tolos) i świeckiej (hotele w Olimpii i Epidaurze, arsenał w Pireusie); w Azji Mniejszej nastąpił renesans architektury jońskiej (mauzoleum w Halikarnasie); w tym czasie w rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy), odmienne ujęcia formalne (m.in. miękki modelunek) oraz przedstawianie zróżnicowanych stanów psychicznych postaci; w portrecie utrwaliły się tendencje realistyczne (Silanion, Lizystrat); największymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii oraz Lizyp — twórca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos) i odkrywca rzeźbiarskiej głębi; w malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) oraz utrwalił się iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu), a w malarstwie ceramicznym — tzw. styl kerczeński (Ateny) i gnathia (południowa Italia). W okresie hellenizmu (323–30 r. p.n.e.) sztuka grecka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie przez asymilację elementów, głównie orientalnych, a także bardziej laicka i uniwersalna; nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego (szczytowe osiągnięcie — latarnia morska na Faros); w miastach zakładanych na planie hippodamejskim, np. Aleksandrii, z wyodrębnionymi dzielnicami (administracyną, handlową itp.), przestrzeń agory i świętych okręgów wytyczały i organizowały portyki (często piętrowe); wznoszono monumentalne budowle — świeckie (buleuteriony, teatry, biblioteki, gimnazjony) i sakralne (świątynie, tolosy, ołtarze; pergameński ołtarz); w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z perystylem, malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi (m.in. na Delos); wprowadzono konstrukcję łuku z ciosów klinowych (najstarszy w bramie miejskiej w Dura Europos); powszechnie stosowano porządek joński (np. Didymajon koło Miletu), rzadko — koryncki (Olimpiejon w Atenach); rzeźba, inspirowana stylem z IV w. p.n.e., skłaniała się ku naturalizmowi; w kompozycji osiągnięto pełną przestrzenność (spiralny skręt ciała, ruch w głąb); rozwinięto 3 tendencje formalne: tzw. barok (dynamizm, patos) z głównym ośrodkiem w Pergamonie (Gal zabijający żonę) i na Rodos (Nike z Samotraki, Laokoona grupa), tzw. rokoko (intymność, finezja), m.in. w Aleksandrii, oraz klasycyzm (adaptacje i kopie starych dzieł), głównie w Atenach (Demeter i Despojna Damofona, Wenus z Milo); pogłębiony psychologicznie portret analityczny (oficjalny i prywatny) osiągnął w połowie II w. pełnię realizmu; drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki) i Myriny; malarstwo sztalugowe, posługujące się enkaustyką; (kopie rzymskie w Pompejach), odkryło nowe tematy (pejzaż, martwa natura); ceramika malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozwijało się też rzemiosło artystyczne, m.in. toreutyka, złotnictwo, gliptyka. W okresie rzymskim (I–IV w.) sztuka grecka była coraz częściej anonimowa i mniej oryginalna; wcześniej jej wpływom ulegała m.in. sztuka etruska i rzymska; w pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej; jej dziedzictwo przejęła sztuka bizantyńska i koptyjska; od czasów renesansu sztuka grecka stała się jedną z głównych podstaw sztuki nowożytnej, a zwłaszcza teorii klasycyzmu.

Helladzka maska pośmiertna, XVI w. p.n.e. — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny

Olimpia, ruiny świątyni Zeusa (Grecja)

Panatenaje (procesja podczas ateńskiego święta ku czci Ateny), młodzieńcy niosący amfory z oliwą, relief fryzu zdobiącego Partenon w Atenach, warsztat Fidiasza, 447–443 — Muzeum na Akropolu, Ateny

Delfy, tolos w świętym okręgu Ateny Pronaia (Grecja)

Alabastrony korynckie, ok. 625 p.n.e. — Antikenmuseum, Berlin

Iliada, scena walki Hektora z Ajaksem

Ateny, Propyleje, ruiny wielkiej paradnej bramy, prowadzącej na Akropol, V w. p.n.e. (Grecja)

Fidiasz, fragmenty rzeźb z Partenonu ateńskiego, 438–432 p.n.e. — British Museum, Londyn

Apollo, fragment fryzu Partenonu przedstawiający Apolla (w środku), Posejdona i Artemidę

Fidiasz, Atena Partenos — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny

Wenus z Milo — Luwr, Paryż

Ateny, Erechtejon, ruiny świątyni na Akropolu, koniec V w. p.n.e. (Grecja)

Krater Malarza Niobidów, ok. 460 p.n.e. — Luwr, Paryż

Nike z Samotraki — Luwr, Paryż;

Apollo Belwederski — Museo Pio-Clemente, Watykan

Akropol ateński, widok na Partenon, V w. p.n.e. (Grecja)

Tyryns, Dama niosąca pyksidę, fresk egejski — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny (Kreta, Grecja)

Syrakuzy, miasto w południowo-wschodniej części Sycylii (Włochy)

Sunion, kolumnada świątyni Posejdona (ok. 440 p.n.e.)

Priena, ruiny miasta na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, u ujścia rzeki Meander (Turcja)

Poliklet, Diadumenos, 430–420 p.n.e. — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny.

Lizyp, Herakles Farnese (IV w. p.n.e.) — Museo Nationale, Neapol