Grecja starożytna. Literatura

Grecja starożytna. Literatura.

W jej rozwoju można wyróżnić 4 główne okresy: okres archaiczny (od czasów najdawniejszych do początku V w. p.n.e.); najstarszym ośrodkiem życia kulturalnego były jońskie i eolskie kolonie na wybrzeżach Azji Mniejszej; tam prawdopodobnie powstały w VIII w. 2 epopeje przypisywane Homerowi — Iliada i Odyseja, eposy bohaterskie nawiązujące do twórczości aojdów; w VII w. powstały epigońskie w stosunku do nich utwory poetów cyklicznych; oprócz tych utworów pojawiły się parodie eposu bohaterskiego — poematy heroikomiczne, np. Batrachomyomachia [‘wojna żabio-mysia’]. Inicjatorem nowych form w epice był Hezjod, twórca eposu kosmogonicznego, genealogicznego i dydaktycznego. Zmiany zachodzące w życiu społecznym i ekonomicznym znalazły odbicie w nowych formach poezji: liryce monodycznej — obejmującej elegię wojenną (Tyrtajos, Solon), lirykę refleksyjno-moralizatorską, patriotyczną (Archiloch, Solon, Teognis), miłosną (Mimnermos) i melikę eolską (Alkajos, Safona, Anakreont), oraz w liryce chóralnej — hymny, peany, hyporchematy (pieśni taneczne), pieśni miłosne i biesiadne (skolia), epinicja (ku czci zwycięzców w igrzyskach greckich), partenia (pieśni dla chórów dziewczęcych), dytyramby, treny (Terpander, Alkman, Stesichoros, Symonides z Keos, Bakchylides z Keos, Pindar); w połowie VII w. powstał jamb (Archiloch, Symonides z Keos, Hipponaks). Na 2. połowę VI w. p.n.e. przypadają początki dramatu (tragedia, komedia, dramat satyrowy); w VI w. powstała też proza literacka, która rozwinęła się w 2 kierunkach: nauk przyrodniczych i matematycznych (związanych z jońską filozofią przyrody i pitagorejczykami) oraz historiografii (logografowie, Hekatajos z Miletu); z VI w. pochodzą również bajki Ezopa. Okres klasyczny lub attycki (V–IV w. p.n.e.); ośrodkiem literatury greckiej stały się Ateny pod rządami Peryklesa (tzw. złoty wiek); działalność filozofów jońskich (Anaksagorasa z Kladzomen, Demokryta z Abdery), Sokratesa, a także sofistów przyczyniła się do rozwoju dialektyki, logiki, retoryki i nauki o języku. Główne miejsce w literaturze zajęła tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides) oraz komedia polityczna, zwana komedią starą (Arystofanes); historiografię reprezentowali Herodot i Tukidydes. W IV w. tragedia nie znalazła wybitnych kontynuatorów; miejsce komedii starej zajęła pozbawiona akcentów politycznych komedia zwana średnią, o tematyce obyczajowej; twórczość epicka upadła; rozkwit przeżywała proza w wymowie: sądowej (Lizjasz, Isajos), politycznej (Demostenes, Hyperejdes, Ajschines), popisowej oraz w historiografii (Ksenofont, Teopomp) i filozofii (m.in. Platon, Arystoteles). Okres hellenistyczny lub aleksandryjski (330–30 r. p.n.e.); kultura grecka i język grecki (koine) rozpowszechniły się na całym Bliskim Wschodzie (hellenizm); literaturę tego okresu cechuje nastrój idylliczno-sentymentalny, rodzajowość i bogactwo małych form literackich; w liryce były to: elegia miłosna (Filetas z Kos), ajtiologiczna (Kallimach), idylla (Kallimach, Teokryt), epigram (Kallimach, Asklepiades z Samos, Meleager z Gadary); epikę reprezentował epyllion o treści mitologicznej (Kallimach, Filetas z Kos), epos dydaktyczny (Aratos z Soloj, Nikander) i nowo powstały epos historyczny; tragedia miała swych przedstawicieli w plejadzie aleksandryjskiej; komedia uległa przekształceniu w tzw. komedię nową: obyczajową, realistyczną i psychologiczną (Menander, Difilos z Synopy, Filemon); istniał również mim (Teokryt, Herondas z Kos); historiografia, zretoryzowana i sensacyjna, bliższa była powieści; pokrewne jej były relacje podróżniczo-geograficzne i opowieści utopijne (Euhemer); wyjątek stanowiły dzieła Polibiusza i Posejdoniosa oraz prace cudzoziemców w języku greckim (Maneton, Berossos, Fabiusz Piktor); praca bibliotekarska przyczyniła się do rozwoju filologii i powstania leksykografii. Okres rzymski (30 r. p.n.e.–529 n.e.); ośrodkiem świata stał się Rzym, natomiast Grecja — podrzędną prowincją rzymską — Achają. Poezja I i II w. miała niewielki dorobek w dziedzinie epigramatu, prozę zaś wzbogacił romans: przygodowy (Ksenofont z Efezu, Jamblich, Achilles Tatios, Heliodor) i pasterski (Longos z Lesbos); historiografię, głównie o tematyce rzymskiej, uprawiali m.in.: Appian, Kasjusz Dion, Dionizjusz z Halikarnasu i Józef Flawiusz, w zakresie dziejów powszechnych — Diodor Sycylijczyk; bogatą biografistykę historyczną pozostawił Plutarch; nadal rozwijała się filologia (komentarze do dzieł klasyków greckich) i gramatyka (Apollonios Dyskolos); pojawiły się geograficzne dzieła Strabona, Klaudiusza Ptolemeusza i Pauzaniasza; retoryka ograniczała się do deklamacji na tematy fikcyjne (Dion z Prusy, Eliusz Arystydes, Lukian, w IV w. Libanios). Umacniający się chrystianizm rozwijał własną literaturę, wydając: w I w. Ewangelie, Listy św. Pawła, apokryfy, w II i III w. dzieła apologetyczne, filozoficzne i teologiczne autorstwa Ireneusza, Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa, w IV i V w. — Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanzu i Jana Chryzostoma oraz historię Kościoła Euzebiusza z Cezarei. Zamknięcie Akademii Platońskiej (529) kończy okres greckiej literatury starożytnej (jej kontynuacją jest literatura bizantyńska). W dziejach Europy odegrała ona ważną rolę w kształtowaniu kultury późniejszych epok, a dla wielu pisarzy jest źródłem tematów i motywów literackich aktualnych do dzisiaj.

Iliada, scena walki Hektora z Ajaksem