tragedia

tragedia

[łac. < gr.],

jeden z podstawowych gatunków dramatu obejmujący utwory, w których ośrodkiem i siłą napędową akcji jest konflikt tragiczny (tragizm);

między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, zakończony klęską bohatera. Jego losy, naznaczone patosem, miały wzbudzać u widzów uczucia litości i trwogi prowadzące do przeżycia katharsis; tragedia ukształtowana w literaturze starogreckiej, genetycznie związana z uroczystościami ku czci Dionizosa (dytyramb), miała ściśle określone zasady kompozycyjne: przeplatanie się pieśni chóru (stasimon, parodos, exodos), z dialogami postaci scenicznych (epejsodion), całość poprzedzona prologiem; tematyka nawiązywała do wątków mitologicznych. Ewolucja tragedii prowadziła do ograniczenia roli chóru na rzecz akcji i dialogów. Klasyczną postać nadali tragedii Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Tragedia rzymska (Liwiusz Andronikus, Seneka), oderwana od źródeł kultowych, realizowała cele polityczne, dydaktyczne, moralizatorskie. W literaturze nowożytnej do poetyki tragedii antycznej nawiązała tragedia renesansowa (J. Kochanowski), tragedia klasycystyczna (P. Corneille, J. Racine), w której nastąpiła kodyfikacja norm estetycznych (trzy jedności), uwarunkowanie konfliktu tragicznego społecznym statusem bohatera (władca, bohater); odmienny od klasycystycznego model tragedii ukształtowali XVI–XVII w. dramatopisarze angielscy (Ch. Marlowe, W. Szekspir) i hiszpańscy (Calderón de la Barca); decydujący wpływ na rozwój tragedii wywarł Szekspir, odrzucając rygory kompozycyjne i zasadę estetycznej jednorodności, łącząc elementy tragiczne z komicznymi, patos z groteską; w 1. połowie XVIII w. rozwijała się w Anglii tzw. tragedia domowa (G. Lillo, E. Moore), przenosząca konflikt tragiczny do rodzinnego środowiska mieszczańskiego, upowszechniona następnie we Francji i Niemczech przez D. Diderota i G.E. Lessinga; tragedia okresu „burzy i naporu” oraz romantyzmu (J.W. Goethe, F. Schiller, V. Hugo, G. Byron, J. Słowacki, Z. Krasiński, A. Puszkin), nawiązująca do tradycji Szekspira i Calderóna de la Barca, charakteryzowała się swobodną poetyką i nowym typem bohatera — zbuntowanego indywidualisty zmagającego się z wielkimi problemami metafizycznymi, moralnymi czy społecznymi; w dalszej ewolucji następuje zacieranie się granic gatunku. W literaturze XX w. nawiązano do tragedii antycznej, m.in. S. Wyspiański, dramatopisarze współcześni (T.S. Eliot, J. Giraudoux, J.P. Sartre).

Dziuk Andrzej, Caligula Alberta Camus. Na zdjęciu Krzysztof Łakomik (Caligula) i Helikon (Jacek Zięba-Jasiński); Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem, 1999.