komedia

komedia

[gr. kōmōidía < kṓmos ‘pochód związany z obrzędami dionizyjskimi’, aoide ‘pieśń’],

jeden z 2 głównych, obok tragedii, gatunków dramatu, obejmujący utwory, których podstawową właściwością jest komizm;

powstała w starożytnej Grecji z improwizowanych mimów ludowych oraz pochodów, połączonych ze śpiewami satyrycznymi (komos), należących do obrzędów dionizyjskich; w V w. p.n.e. pojawiła się komedia staroattycka (Arystofanes), łącząca satyrę polityczną z elementami baśniowymi i groteskowymi; w IV w. p.n.e. — komedia średnia (m.in. Antyfanes, Eubulos), pozbawiona elementu satyryczno-politycznego, który zastąpiła realistycznymi obrazkami z codziennego życia; w IV–III w. p.n.e. — komedia nowa (Menander) pogłębiła realizm obyczajowy (do niej głównie nawiązała komedia rzymska, zwłaszcza Plaut i Terencjusz). Komedia antyczna stworzyła podstawowe formy europejskiej komedii nowożytnej, zapoczątkowanej w epoce renesansu. Główne odmiany: komedia sytuacji, o dynamicznej akcji, obfitującej w perypetie (np. Komedia omyłek W. Szekspira), i jej pododmiana — komedia intrygi; w komedii charakterów środki komicznego wyjaskrawienia służą budowaniu wyrazistych, moralno-psychologicznych sylwetek bohaterów (Skąpiec, Świętoszek Moliera); komedia satyryczna, ośmieszająca różne środowiska społeczne, obejmowała komedię obyczajową (Szkoła obmowy R.B. Sheridana, Sługa dwóch panów C. Goldoniego, Rewizor N. Gogola, Moralność pani Dulskiej G. Zapolskiej) i komedię polityczną (Powrót posła J. Ursyna Niemcewicza). Oprócz komedii literackiej istniała farsa ludowa (wyrosła z tradycji mimu sycylijskiego), której elementy przejęły intermedium, farsa, commedia dell’arte. W rozwoju komedii literackiej XVI i XVII w. różne tendencje wyznaczyły: komedia angielska (Szekspir) i hiszpańska (Lope de Vega, Tirso de Molina), nawiązujące do form ludowych, łączące realizm z fantastyką i żywiołowy komizm z liryzmem (z tej tradycji czerpali romantycy), oraz komedia molierowska, realistyczno-obyczajowa, o podłożu filozoficzno-moralnym. Komedia oparta na wzorach molierowskich, dominująca we Francji XVIII w. (A.R. Lesage, P. Marivaux, P. Beaumarchais), przekształciła się w końcu stulecia w sentymentalno-moralizatorską komedię mieszczańską, zwaną komedią łzawą (comédie larmoyante). W XIX w. tradycja molierowska odżyła m.in. w twórczości A. Fredry (Zemsta, Śluby panieńskie). Komedia okresu realizmu i naturalizmu wchodziła w związki z dramatem obyczajowo-psychologicznym (G. Hauptmann, A.P. Czechow, T. Rittner). Jednocześnie rozwijały się tradycyjne odmiany gatunku, m.in. komedia bulwarowa (E. Scribe) i komedia salonowa (O. Wilde). W dramaturgii XX w. komedia występuje w różnorodnych formach: jako wykład paradoksalnej moralistyki (G.B. Shaw, L. Pirandello), jako gra z uświęconymi motywami historycznymi, mitologicznymi i literackimi (J. Giraudoux, J. Anouilh), jako instrument działania dydaktyczno-politycznego (B. Brecht); znamienne stało się zacieranie odrębności gatunku przy wzrastającym znaczeniu elementów groteskowych i hiperbolicznych oraz środków ekspresji nie należących do komizmu, np. tragikomedia, tragigroteska (F. Dürrenmatt, E. Ionesco, S. Mrożek).