Arystofanes

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Arystofanes, Aristophánēs, ur. ok. 445 p.n.e., Ateny, zm. ok. 385 p.n.e., tamże,

komediopisarz greckiego okresu tzw. komedii staroattyckiej; najwybitniejszy twórca gatunku.

Urodził się ok. 445 p.n.e. w Atenach. Ojciec Arystofanesa, Filip, miał być chłopem kolonistą na wyspie Egina. Arystofanes kształcił się w Atenach, bardzo wcześnie zaczął pisać i komponować, nie mając jeszcze 20 lat musiał powierzać swe sztuki do wystawiania innym (Kallistratos), czynił to nieraz i później (Filonides). Zmarł ok. 385 p.n.e. Napisał ok. 45 komedii, zachowało się 11 sztuk (i wszystkie tytuły), nadto ok. 1000 fragmentów; niektóre utwory Arystofanes przerabiał i wystawiał po raz drugi.

Pierwsze 2 komedie, niezachowane, to Daitalẹs [‘biesiadnicy’] z 427, podejmująca temat wychowania młodzieży i krytykująca sofistów, oraz Babylọnioi [‘Babilończycy’] z 426, komedia polityczna, rozpoczynająca walkę Arystofanesa z demagogicznym przywódcą, garbarzem Kleonem.

Od Chmur do Sejmu kobiet

Pierwsza zachowana sztuka, Acharniacy (lub Acharnejczycy), eksponuje pomysł zawarcia przez chłopa ateńskiego prywatnego pokoju ze Spartą w czasie toczącej się wojny peloponeskiej; w Rycerzach (424) Arystofanes ponownie zaatakował Kleona, którego w sztuce pokonuje jeszcze od niego bezczelniejszy Kiełbaśnik, uzdrawiający pana Demosa, czyli upersonifikowany lud; 423 wystawił Arystofanes Chmury, komedię wymierzoną w nowe wykształcenie — reprezentowane przez wyśmiewanego w niej Sokratesa; 422 Filonides wystawił Osy, ostrą satyrę na system sądowniczy Aten; w Pokoju (421) chłop Winobraniec leci na żuku gnojaku na Olimp i z pomocą wszystkich państw greckich wyzwala boginię pokoju Eirene; komedia Ptaki (414), najbardziej poetycka ze sztuk Arystofanesa, jest fantazją na temat założenia ptasiego państwa-miasta Chmurokukułkowa (Nephelokokkygịa) i upokorzenia bóstw; 411 Arystofanes wystawił Lizystratę (polityczne tytuły Gromiwoja, Bojomira), która przedstawia kobiety wymuszające zawarcie pokoju „strajkiem erotycznym”; z tegoż roku pochodzi druga komedia „kobieca”, Tesmoforie (właściwie Kobiety na święcie Tesmoforiów), ukazująca spisek przeciw ich wrogowi, Eurypidesowi; 405 Arystofanes wystawił najsłynniejszą komedię literacką, Żaby; jej treścią jest wyprawa boga Dionizosa do Hadesu w celu wyprowadzenia stamtąd niedawno zmarłego boskiego ulubieńca, Eurypidesa, jednak po wielkim agonie — sporze poetów — Dionizos przyznaje prymat Ajschylosowi; trzecia komedia „kobieca”, Sejm kobiet (392), rozwija temat przejęcia władzy w państwie przez kobiety i tzw. wolnej miłości; występują w niej już znamiona przemiany gatunku w tzw. komedię średnioattycką; sztuką, którą uważa się zdecydowanie za „komedię średnią”, jest Plutos z 388 (komedię pod tym samym tytułem, niezachowaną, wystawił Arystofanes już 10 lat wcześniej); bóg bogactwa, Plutos, zostaje uleczony ze ślepoty po to, by sprawiedliwie dzielić dobra; moralistyczny charakter sztuki oraz brak aktualiów politycznych sprawiły, że to właśnie ona najwcześniej odrodziła się w renesansie; po Plutosie dwie niezachowane komedie Arystofanesa — Aioloksịkon i Kọkalos — wystawił syn Arystofanesa, Araros, też komediopisarz.

Znaczenie twórczości

Dzięki Arystofanesowi, już za jego życia, dokonała się istotna ewolucja komedii; początkowo pisał on sztuki budowane nie tyle na akcji, ile na pomyśle, przeważnie fantastycznym, realizowanym najczęściej przez sprytnego chłopka roztropka (rzadziej przez „przemyślną” kobietę); część pierwsza eksponowała fantastyczny pomysł, druga zaś składała się ze scenek-epizodów ukazujących jego realizację; były to sztuki o stałych tradycyjnych elementach, takich jak parabaza, odautorska wypowiedź chóru skierowana do publiczności, agon — spór przeciwstawnych racji. W ostatniej fazie twórczości Arystofanes pisał komedie z akcją, już nie polityczne, pozbawione chórów; wystąpił w nich jako przedstawiciel zamożnego, konserwatywnego chłopstwa, niechętny wszelkim nowinkom, atakujący władze, kpiący ze wszystkiego i wszystkich, ale w ramach demokratycznego ustroju, który zresztą gwarantował istnienie komedii.

Arystofanes był prawdziwym mistrzem słowa — od wspaniałej lirycznej poetyki chórów po różne tonacje wulgarnego języka i gestu; nieokiełzana fantazja pomysłów, satyra, parodia, bogactwo języka przejawiające się w grze słów, neologizmach, wspaniałych metaforach, umiejętność wyzwalania śmiechu wszelkimi dostępnymi sposobami czynią z niego jednego z największych twórców komedii światowej.

Pierwsze polskie przekłady sztuk Arystofanesa pochodzą z połowy XIX w., pełniejsze — z początku XX w.; Komedie, przekład S. Srebrnego (1962), Komedie, przekład J. Ławińskiej-Tyszkowskiej (1991).