średniowiecze. Teatr
 
Encyklopedia PWN
średniowiecze. Teatr.
Odznaczał się różnorodnością form; był związany z rozwojem chrześcijańskiego dramatu religijnego, z tradycją antyczną (mim) i świecką ludowością; dramat chrześcijański rozwinął się z liturgii, najpierw w Kościele ormiańskim i bizantyńskim; w Europie od IX w. początkowo w formie tzw. wstawek do liturgii Wielkiego Tygodnia (procesja z palmami, nawiedzenie grobu Chrystusa), później obejmując Boże Narodzenie. Na scenerię nabożeństw wielkanocnych miały pośrednio wpływ wyprawy krzyżowe; z ich inspiracji oraz wyobrażeń o końcu świata powstał, zachowany do dziś, tekst o akcentach politycznych Ludus de Antichristo (XI w., w opactwie benedyktyńskim Tegernsee w Bawarii); znane są teksty misteriów wystawianych m.in. we Frankfurcie (1350), Wiedniu (1472), Lucernie (połowa XV w.); teksty liturgiczne o charakterze teatralnym, spisane w języku łacińskim zebrał 1887 z terenu całej Europy C. Lange. Kontrowersyjne pozostaje zagadnienie współzależności sztuk pięknych i teatru; bizantynistyka uwzględnia wpływy realizacji scenicznej na bogactwo fabuły tekstów i świadectw ikonograficznych.
W XII i XIII w. dramat odchodził od liturgii, rozwijał wątki biblijne (Gra o Danielu); ukształtował się podstawowy gatunek dramatyczny średniowiecza misterium, oprócz niego mirakle; z wielkotygodniowej adoracji krzyża powstały w ciągu 5 wieków kilkudniowe misteria pasyjne; zwiastowanie pasterzom przekształciło się w cykle misteriów Bożego Narodzenia i sztuk o prorokach; teatralizacji czynnika sakralnego towarzyszyło zeświecczenie treści; do kolejnych etapów ewolucyjnych należało m.in. upostaciowanie Chrystusa, wprowadzenie sceny ze sprzedawcą balsamów (kupiec — stały typ repertuaru mimów). W XIV w. misterium uzyskało samodzielność gatunkową, było grane poza murami kościoła (z nawy przeniosło się przed portal kościoła, na dziedziniec klasztorny, plac targowy), o czym zdecydowały rozmiary przedstawień oraz wprowadzone, poza elementami religijno-dydaktycznymi, sceny realistyczno-rodzajowe, komiczno-satyryczne, groteskowo-farsowe (intermedium). Wpływ na charakter przedstawień mieli ich organizatorzy i realizatorzy; początkowo byli nimi zakonnicy i klerycy, bakałarze szkół łacińskich; w XIII w. rycerstwo, feudalna szlachta i książęta konkurowali w popieraniu teatralnie rozbudowanych nabożeństw — pojawił się kontekst środowiskowy (zaniechano łacińskich śpiewów, z oratorium powstał dramat mówiony, wprowadzono postaci służących; jednym ze składników widowiska był turniej rycerski); od XIV w. widowiska finansowały rzemieślnicze gildie i cechy, prawo do współdziałania uzyskali wędrowni żacy, bakałarze, pisarze miejscy i tzw. wolni artyści. W procesie zeświecczenia religijno-dydaktyczne cele kleru wsparły bractwa biczowników i stowarzyszeń religijnych — w XIII w. w Italii, najsłynniejsze we Francji Bractwo Męki Pańskiej (powstało 1398, 1402 uzyskało przywilej królewski na odgrywanie misteriów), pierwsza stała trupa dramatyczna z własną siedzibą (w Hôpital de la Trinité, następnie Hôtel de Bourgogne). Pierwszym scenicznym ośrodkiem liturgii wielkanocnej był Grób Pański, początkowo symboliczny przy wielkim ołtarzu, później grobowiec (do XII w. budowle o 2 łukach w bizantyńskim stylu, następnie sarkofag, od wypraw krzyżowych — kopia Grobu Św. w Jerozolimie). Rozbudowane misterium było grane na scenie symultanicznej, elementami jej przestrzeni były mansjony ustawiane przestrzennie (niemiecki obszar językowy), „reliefowo”, tj. jeden za drugim (Francja), lub na planie koła (Anglia); położenie mansjonów określał początkowo układ geograficzny kościoła (od wschodniej strony krucyfiks, na lewo niebo, na prawo piekło); do typowych form inscenizacyjno-technicznych należało widowisko stacyjne i procesja; używano w nich przenoszonych od stacji do stacji platform (hiszp. roce), ruchomych rusztowań scenicznych (edifici — w Mediolanie i Florencji), sceny na kołach oraz w ramie wozu (specyfika teatru angielskiego, tzw. pageant theatre). Do czasów obecnych zachowały się 2 średniowieczne sceny plenerowe — teatry koliste wzorowane na amfiteatrach antycznych (w Saint Just i Perranzabuloe w Kornwalii). W przedstawieniach stosowano uproszczone dekoracje, instalowano maszynerię do specjalnych efektów (otwierane niebo, wstępowanie i zstępowanie aniołów, ogień piekielny), używano kostiumów i masek, w grze eksponowano drastyczne szczegóły — okrucieństwo scen kaźni i męczeństwa; aktorami byli przede wszystkim mężczyźni. Teatr świecki czerpał z tradycji starożytnego mimu; z intermedium rozwinęła się farsa, sottie, komedia mięsopustna (grana przez teatry jarmarczne w okresie mięsopustu — w ostatnich dniach przed środą popielcową); cele dydaktyczne realizował moralitet; do średniowiecznych form teatralnych należały (związane z ludowymi wierzeniami, baśniowymi wyobrażeniami, zabobonami, rytuałem powitania wiosny lub tradycją zapustów) zabawy i korowody masek; aktorami i często autorami sztuk byli żonglerzy, szpilmani, minstrele, skaldowie, igrcy — dzięki nim rozwinęła się sztuka pantomimy, przetrwał teatr lalek; powstawały teatralne bractwa kleryków i błaznów, których tradycja przetrwała do czasów szekspirowskich. Sceną był prosty pomost z otworami wejściowymi (po bokach lub w głębi); jako miejsca przedstawień wykorzystywano sale publiczne, aule uniwersyteckie, prywatne domy, pałace.
Do tradycji średniowiecznej nawiązują pasje odgrywane współcześnie, np. w Oberammergau w Bawarii i w Kalwarii Zebrzydowskiej koło Krakowa.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Memling Hans, Pasja, między 1470–75 — Galleria Sabauda, Turyn fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia