średniowiecze. Muzyka

średniowiecze. Muzyka.

W okresie średniowiecza (ok. 300–ok. 1430) dokonał się jeden z największych przełomów w dziejach muzyki: panującą monodię wyparła rozwijająca się od ok. IX w. muzyka wielogłosowa. Rozpowszechniające się w Europie chrześcijaństwo wyznaczyło niespotykaną dotąd, doniosłą rolę muzyce religijnej (w węższym znaczeniu — muzyce kościelnej i liturgicznej). Podstawą muzyki liturgicznej Kościoła rzymskokatolickiego był chorał gregoriański, wykonywany wyłącznie przez chóry męskie (złożone z zakonników lub kleryków) i solo przez kantora lub celebransa (kobiety nie wykonywały chorału). Praktykowano śpiew antyfonalny (na przemian śpiewały 2 chóry) i responsorialny (kantor śpiewał na przemian z chórem). W ramach chorału powstawały różne gatunki: psalmy, hymny, sekwencje, tropy, antyfony, responsoria, lamentacje itp.; były one związane z 2 podstawowymi nabożeństwami: mszą i godzinami kanonicznymi (officium). Do liturgii należały też wykonywane w kościołach, w pewnych okresach roku kościelnego, dramaty liturgiczne, z których później wykształciły się, popularne w średniowieczu, oparte na dialogowanych śpiewach, misteria. Śpiewaków kształcono w przykościelnych i przyklasztornych szkołach; posługiwano się tzw. neumatyczną notacją chorału (neumy były znakami odzwierciedlającymi ruchy rąk kierownika chóru); w kościołach, zwłaszcza katedralnych, utrzymywano chóry biorące udział w liturgii. Organy, jedyny instrument muzyczny aprobowany w średniowieczu przez Kościół, wprowadzano do świątyń od VII w. (np. 757 w kościele w Compiègne ustawiono organy podarowane królowi Franków Pepinowi Małemu przez cesarza bizantyńskiego Konstantyna V). Bizancjum, skupiając m.in. w rękach swych cesarską władzę państwową i zarazem kościelną, zachowało w liturgii język grecki i chłonąc bardziej kulturę orientalną, rozwijało własną, różniącą się od zachodniej, kulturę muzyczną. Po schizmie wschodniej 1054 muzyka liturgiczna w krajach prawosławnych rozwijała się odrębnym nurtem. Poza muzyką liturgiczną w zachodniej Europie kwitła jednogłosowa pieśń religijna, początkowo z tekstami w języku łacińskim, później coraz częściej — w językach narodowych, różniąca się charakterem od chorału, oparta na melodyce ludowej.

Oprócz muzyki religijnej w średniowieczu rozwijała się muzyka świecka: ludowa wiejska, o której mało wiadomo, jak również uprawiana przez wędrownych muzyków, zwanych wagantami (np. przez francuskich żonglerów, niemieckich szpilmanów, angielskich minstreli, rosyjskich skomorochów, staropolskich igrców, skandynawskich skaldów), i dworska — o bardziej profesjonalnym charakterze, tworzona i wykonywana przez francuskich trubadurów i truwerów (kunsztowne, zarówno pod względem poetyckim, jak i muzycznym, formy pieśniowe: rondo, ballada, virelai); trubadurzy stali się wzorem dla niemieckich minnesingerów. Z ok. IX w. pochodzą pierwsze zachowane zabytki muzyki wielogłosowej. Organum, rodzaj prymitywnej wielogłosowości tworzonej na użytek liturgii, było oparte nadal na chorale gregoriańskim (do melodii chorałowej dokomponowywano 1, 2 lub więcej głosów, stosując np. ruch równoległy głosów bądź bezruch jednego z nich, tzw. burdon); pojawiły się ośrodki kultywujące tę formę wielogłosowości (szkoła Saint Martial w Limoges, paryska szkoła Notre Dame; pierwsi znani z imienia kompozytorzy: Leoninus, Perotinus). Oprócz organum rozwijał się pozaliturgiczny conductus (nieoparty na chorale), później motet; muzycznie opracowywano także mszę lub jej niektóre części; kwitły też świeckie formy wielogłosowe: francuska liryka wokalna (ballady, ronda, virelais i chaces G. de Machaulta), angielski kanon (słynny 6-głosowy Summer is icumen in), włoska ballata, madrygał i caccia.

Wysoką rangę zyskała w średniowieczu teoria muzyki. Wraz z arytmetyką, geometrią i astronomią muzyka tworzyła tzw. quadrivium w zakresie 7 sztuk wyzwolonych. Wiązało się to z przejętą od pitagorejczyków, zwłaszcza za pośrednictwem Boecjusza, koncepcją Wszechświata, którego porządek miał być oparty na liczbie i wyrażać się w panującej w kosmosie tzw. harmonii sfer. Boecjusz wyprowadził z tej koncepcji 3-stopniową konstrukcję: musica mundana–humana–instrumentalis, akceptowaną przez cały okres średniowiecza, zakładającą harmonię we Wszechświecie, w człowieku i w muzyce tworzonej przez niego. Następcy Boecjusza (Aurelian de Reomensis, Odo z St.-Maur, Hucbald, Hermanus Concractus, Odo z Cluny i in.) dokonali m.in. kodyfikacji skal kościelnych, wzorując się na teorii starogreckiej i przejmując tetrachordalną strukturę systemu skal. Guido d’Arezzo był twórcą solmizacji (pomocnej w nauce śpiewu) i nowoczesnej notacji muzycznej (na liniach równoległych), która wyparła notację neumatyczną. Notacja muzyczna, określająca wyraźnie interwały między dźwiękami (notacja modalna), a później też rytm, czyli stosunki czasu trwania dźwięków (notacja menzuralna), wpłynęły na rozwój muzyki komponowanej, zwłaszcza wielogłosowej. Wyodrębnia się 3 etapy tego rozwoju: okresy ars antiqua i ars nova oraz, u schyłku średniowiecza, okres burgundzki, rozpoczęty działalnością kompozytorów szkoły burgundzkiej (powstanie techniki fauxbourdonu).

Przyjęcie 966 chrześcijaństwa zapoczątkowało na ziemiach polskich szybki rozwój muzyki religijnej, zarówno liturgicznej (Liber officiorum z 1025, Sacramentarium tynieckie z 1060, Missale plenarium z przełomu XI i XII w.), jak i pozaliturgicznej (śpiewane historie i sekwencje o świętych, zwłaszcza Wojciechu i Stanisławie). Z XIV w. pochodzi Bogurodzica. W 1. połowie XV w. tworzył (stosując m.in. technikę fauxbourdonu) pierwszy wybitny polski kompozytor Mikołaj z Radomia, w połowie wieku — Piotr z Grudziądza. Z tego okresu pochodzą 2 anonimowe, świeckie utwory wielogłosowe: hymn Cracovia civitas i pieśń żakowska Breve regnum.

Bogurodzica, fragment rękopisu z początku XV w., najstarsza polska pieśń zachowana z melodią

Antyfonarz opata tynieckiego Mścisława, inicjał z Adoracją dzieciątka, przed 1409 — Biblioteka Narodowa, Warszawa