Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego w V–VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli
benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli
cystersi; w XIII w. dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły zakony żebrzące, głównie
dominikanie oraz
franciszkanie. Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała się powaga
Pisma Świętego (
Starego Testamentu i
Nowego Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in.
patrystyka), inspirująca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo). W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V–XII w.) pod wpływem
augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie tworzenia jednej „mądrości chrześcijańskiej”, w której nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym autorytetem biblijnym. Rozwijająca się u progu średniowiecza, zwłaszcza dzięki Aleksandryjskiej Szkole Katechetycznej (święty Klemens I, Orygenes) oraz świętemu Ambrożemu z Mediolanu i świętemu Augustynowi, a także w wiekach późniejszych,
egzegeza biblijna dopracowała się ogólnej teorii interpretacji
Pisma Świętego, operującej schematem podziału i klasyfikacji znaczeń (odróżniano najczęściej sens dosłowny od duchowego), która następnie została przeniesiona na płaszczyznę ogólnej interpretacji dzieła literackiego. Alegoreza, czyli metoda dwustopniowej interpretacji przekazów znakowych (polegająca na odczytaniu znaczenia bezpośredniego, a następnie wydobyciu ukrytego, głębokiego sensu) stała się sposobem eksponowania treści moralistycznych, filozoficznych w literaturze i sztuce. Z pomocą tak rozwiniętej egzegezy uprawiano głównie teologię pozytywną, polegającą na zestawianiu wypowiedzi
Ojców Kościoła; równocześnie trwał proces przyswajania akceptowanych przez nich elementów myśli greckiej. Starożytność chrześcijańska i wczesne średniowiecze było zdominowane przez
neoplatonizm, który występował głównie w 3 odmianach: 1) sformułowanej przez świętego Augustyna, przejętej potem np. przez świętego Anzelma z Canterbury; 2) odczytanej z pism Pseudo-Dionizego; 3) sformułowanej przez Boecjusza, przeżywającej rozkwit w XII w. w tzw.
szkole chartryjskiej. Istotne przekształcenie kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w., najpierw pod wpływem dyskusji nad rolą rozumu i tworzonej przezeń filozofii, utożsamianej z logiką w rozstrzyganiu problemów wiary (tzw. spór antydialektyków z dialektykami, w którym na skrajnie dialektyczne stanowisko Berengara z Tours reagował święty Piotr Damiani, na poglądy P. Abelarda — święty Bernard z Clairvaux); pod wpływem świętego Anzelma z Canterbury precyzował się kształt
scholastyki, opartej na harmonii rozumu i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim ważnym czynnikiem była poszerzona recepcja antyku (renesans XII-wieczny), w której szczególną rolę odegrały docierające do Europy na przełomie XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z komentarzami autorów arabskich (głównie Ibn Siny i Ibn Ruszda:
arabska filozofia średniowieczna); pod wpływem
arystotelizmu, przyjmowanego początkowo w eklektycznym związku z poglądami neoplatońskimi (Wilhelm z Owernii, święty Albert Wielki;
szkoła oksfordzka), sformułowano na nowo metafizyczny problem bytu (święty Tomasz z Akwinu,
tomizm); wyakcentowanie interpretacji Ibn Ruszda doprowadziło do uformowania się nurtu głoszącego naturalizm i kwestionującego scholastyczne przekonanie o harmonii filozofii i teologii (
awerroizm łaciński); w tym kontekście ewoluowała także trad. myśl augustyńska (święty Bonawentura), ulegając m.in. inspiracji awiceniańskiej (błogosławiony Duns Scotus). W ramach filozofii średniowiecza uprawiano wszystkie główne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym uwzględnieniem metafizyki — toczył się spór o powszechniki (
uniwersalia), dyskutowano zagadnienie
dowodu na istnienie Boga, problem różnicy
istnienia i istoty w bycie jednostkowym; w ramach teologii wypracowano bardziej spekulatywne podejście do badanych prawd wiary, co otwierało nowe perspektywy w teologicznym rozumieniu dogmatu (np. w zagadnieniu Eucharystii, problemach chrystologicznych i mariologicznych); od początku średniowiecza kształtowały się rozmaite nurty ascetyczno-mistyczne: tradycyjna szkoła benedyktyńska (święty Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II), afektywna mistyka cysterska (święty Bernard z Clairvaux) i franciszkańska (święty Bonawentura), symbolizm
wiktorynów, spekulatywna mistyka dominikańska w odmianie realistycznej (święty Tomasz z Akwinu) i neoplatońskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna „devotio moderna” (Tomasz à Kempis). Zarówno opór autorów nurtu augustyńskiego przed nową orientacją metafizyczną w duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalną orientacją awerroistyczną, doprowadziły do potępień tez awerroistycznych i tomistycznych w 1277, co z kolei wywołało załamanie środowisk uniwersyteckich, wyrażające się w słabościach schyłkowej scholastyki (ograniczenie się do analiz formalnych), nowej orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym kryzysie kultury XIV–XV w. (m.in. rezygnacja z ujęć teoretycznych na rzecz samej praktyki).
Tym, co w istotny sposób przyczyniało się do utrwalenia kulturalnej jedności średniowiecznego Zachodu, był wspólny mu język. Pogłębiający się już od schyłku cesarstwa rzymskiego proces oddzielania się łaciny uczonej od szybko barbaryzującej się mowy ludowej (
sermo vulgaris,
plebeius,
rusticus) nasilił się znacznie na przełomie VIII i IX w. Odtąd łacina stała się językiem szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji i prawa — wspólną własnością wykształconych środowisk zachodniego świata, podczas gdy mowa nieuczonych mas dała początek językom formujących się właśnie narodów. Do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego w znacznym stopniu przyczyniło się, organizowane głównie przez Kościół, szkolnictwo, ujednolicone pod względem swej struktury, a także programu i metod nauczania. Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach. System szkolny, który miał się utrzymać w Europie w ciągu całego średniowiecza, ukształtował się w monarchii karolińskiej, a zapoczątkował go Alkuin. Obok szkoły pałacowej w Akwizgranie tworzono sieć szkół przy parafiach, klasztorach oraz katedrach. Niektóre ze szkół osiągnęły wysoki poziom i stały się centrami życia umysłowego. Długą tradycję miały m.in. zakładane przy bogatych opactwach szkoły: w Corbei, Fuldzie, Laon, Reichenau, Saint-Denis czy Tours, bądź też katedralne, np. w Paryżu lub w Metzu. W XII w. ośrodkiem życia umysłowego stała się Francja, gdzie zasłynęły zwłaszcza szkoły paryskie; poza stołecznym ośrodkiem szczególną sławą cieszyło się Chartres, a nadto m.in. Clairvaux, Reims, Orlean, Tours. W ogólnym obrazie średniowiecznej edukacji nie można też pominąć roli dworów monarszych. Dworskie
capellae (późniejsze kancelarie), przyciągające świetne umysły, stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej. Program nauczania w szkołach średniowiecznych był oparty na „siedmiu
sztukach wyzwolonych” (
septem artes liberales). Całość wiedzy należącej do sztuk wyzwolonych dzielono na 7 dyscyplin, ujętych w 2 stopnie; niższy (
trivium) obejmował gramatykę, dialektykę oraz retorykę; wyższy (
quadrivium) — arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. Na przełomie XI i XII w. zwiększyła się aktywność szkół katedralnych. W większych ośrodkach miejskich zaczęły powstawać — analogicznie do rzemieślniczych cechów — związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, zwanymi początkowo
studium generale, a wkrótce
universitas (
uniwersytet, dosłownie ‘wspólnota’). Uniwersytety miały daleko idącą autonomię, w tym wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim; dysponowały też immunitetami zapewniającymi im niezależność prawną od władz miejskich. W ciągu XII i XIII w. powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich: w Bolonii (
Uniwersytet Boloński), Paryżu (
Uniwersytet Paryski), Oksfordzie (
uniwersytet w Oksfordzie), Cambridge (
uniwersytet w Cambridge), Padwie (
Uniwersytet Padewski); w XIV w. doszły dalsze, m.in. w Rzymie (1303), Orleanie (1309), Florencji (1321), Pizie (1343), Pradze (
Uniwersytet Karola), Krakowie (
Uniwersytet Jagielloński).
Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty była książka. Początkowo księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był
kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie ok. połowy XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne
inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw.
bordiury, pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zwane miniaturami lub
iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna (
ksylograf). Wkrótce jednak nadeszła era książki drukowanej (J. Gutenberg, ok. 1440); książki wydrukowane do końca XV w. nazywamy
inkunabułami.
