średniowiecze
 
Encyklopedia PWN
średniowiecze,
okres historii w kręgu kultury europejskiej obejmujący czasy między upadkiem cesarstwa rzymskiego a przemianami zachodzącymi w Europie w dobie odrodzenia;
podział ten wprowadzili humaniści włoscy XV–XVI w., którzy uformowali wyobrażenie „wieków średnich” (media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielającego czasy im współczesne od świetnej epoki starożytności; periodyzację tę spopularyzował Ch. Keller (Cellarius) w XVII w. Za umowną granicę między epoką starożytności a średniowieczem przyjmuje się, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 — datę zamknięcia Akademii Platońskiej przez cesarza Justyniana I Wielkiego. Określenie granic końca epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność rozwoju kultury w różnych obszarach geograficznych, np. XV w. we Włoszech to już pełnia renesansu, we Francji — raczej faza przejściowa między średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowowschodniej Europy — jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji kulturowej. W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się średniowiecze wczesne (koniec V–koniec X w.) oraz średniowiecze dojrzałe, które rozpoczęło się u progu II tysiąclecia, a szczytowy rozwój przeżywało w XII–XIII w., przypadało więc w zachodniej Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje się za schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania się nowego systemu kultury. Dojrzałe średniowiecze — sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, wstrząsane od końca XI do XIII w. wyprawami krzyżowymi, a później wojną stuletnią, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsadzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia — stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycją chrześcijańską. Zachodniego średniowiecza nie można oderwać od dziejów chrześcijaństwa, mającego instytucjonalne oparcie w Kościele i w znacznym stopniu kształtującego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej kultury. Po edykcie mediolańskim kolejnym momentem przełomowym było powstanie (754) Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych wieków, mimo dramatycznych wstrząsów i pęknięć wewnętrznych (m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awiniońska papieży, wielka schizma na Zachodzie), Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną, ekonomiczną i polityczną, mającą ogromny wpływ na kształtowanie mentalności zbiorowej i kultury średniowiecza. Istotna rola przypadła ruchowi monastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z południowo-wschodnich obrzeży Morza Śródziemnego (Egipt, Syria, Palestyna).
Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego w V–VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli cystersi; w XIII w. dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły zakony żebrzące, głównie dominikanie oraz franciszkanie. Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała się powaga Pisma Świętego (Starego TestamentuNowego Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystyka), inspirująca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo). W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V–XII w.) pod wpływem augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie tworzenia jednej „mądrości chrześcijańskiej”, w której nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym autorytetem biblijnym. Rozwijająca się u progu średniowiecza, zwłaszcza dzięki Aleksandryjskiej Szkole Katechetycznej (święty Klemens I, Orygenes) oraz świętemu Ambrożemu z Mediolanu i świętemu Augustynowi, a także w wiekach późniejszych, egzegeza biblijna dopracowała się ogólnej teorii interpretacji Pisma Świętego, operującej schematem podziału i klasyfikacji znaczeń (odróżniano najczęściej sens dosłowny od duchowego), która następnie została przeniesiona na płaszczyznę ogólnej interpretacji dzieła literackiego. Alegoreza, czyli metoda dwustopniowej interpretacji przekazów znakowych (polegająca na odczytaniu znaczenia bezpośredniego, a następnie wydobyciu ukrytego, głębokiego sensu) stała się sposobem eksponowania treści moralistycznych, filozoficznych w literaturze i sztuce. Z pomocą tak rozwiniętej egzegezy uprawiano głównie teologię pozytywną, polegającą na zestawianiu wypowiedzi Ojców Kościoła; równocześnie trwał proces przyswajania akceptowanych przez nich elementów myśli greckiej. Starożytność chrześcijańska i wczesne średniowiecze było zdominowane przez neoplatonizm, który występował głównie w 3 odmianach: 1) sformułowanej przez świętego Augustyna, przejętej potem np. przez świętego Anzelma z Canterbury; 2) odczytanej z pism Pseudo-Dionizego; 3) sformułowanej przez Boecjusza, przeżywającej rozkwit w XII w. w tzw. szkole chartryjskiej. Istotne przekształcenie kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w., najpierw pod wpływem dyskusji nad rolą rozumu i tworzonej przezeń filozofii, utożsamianej z logiką w rozstrzyganiu problemów wiary (tzw. spór antydialektyków z dialektykami, w którym na skrajnie dialektyczne stanowisko Berengara z Tours reagował święty Piotr Damiani, na poglądy P. Abelarda — święty Bernard z Clairvaux); pod wpływem świętego Anzelma z Canterbury precyzował się kształt scholastyki, opartej na harmonii rozumu i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim ważnym czynnikiem była poszerzona recepcja antyku (renesans XII-wieczny), w której szczególną rolę odegrały docierające do Europy na przełomie XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z komentarzami autorów arabskich (głównie Ibn Siny i Ibn Ruszda: arabska filozofia średniowieczna); pod wpływem arystotelizmu, przyjmowanego początkowo w eklektycznym związku z poglądami neoplatońskimi (Wilhelm z Owernii, święty Albert Wielki; szkoła oksfordzka), sformułowano na nowo metafizyczny problem bytu (święty Tomasz z Akwinu, tomizm); wyakcentowanie interpretacji Ibn Ruszda doprowadziło do uformowania się nurtu głoszącego naturalizm i kwestionującego scholastyczne przekonanie o harmonii filozofii i teologii (awerroizm łaciński); w tym kontekście ewoluowała także trad. myśl augustyńska (święty Bonawentura), ulegając m.in. inspiracji awiceniańskiej (błogosławiony Duns Scotus). W ramach filozofii średniowiecza uprawiano wszystkie główne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym uwzględnieniem metafizyki — toczył się spór o powszechniki (uniwersalia), dyskutowano zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem różnicy istnienia i istoty w bycie jednostkowym; w ramach teologii wypracowano bardziej spekulatywne podejście do badanych prawd wiary, co otwierało nowe perspektywy w teologicznym rozumieniu dogmatu (np. w zagadnieniu Eucharystii, problemach chrystologicznych i mariologicznych); od początku średniowiecza kształtowały się rozmaite nurty ascetyczno-mistyczne: tradycyjna szkoła benedyktyńska (święty Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II), afektywna mistyka cysterska (święty Bernard z Clairvaux) i franciszkańska (święty Bonawentura), symbolizm wiktorynów, spekulatywna mistyka dominikańska w odmianie realistycznej (święty Tomasz z Akwinu) i neoplatońskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna „devotio moderna” (Tomasz à Kempis). Zarówno opór autorów nurtu augustyńskiego przed nową orientacją metafizyczną w duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalną orientacją awerroistyczną, doprowadziły do potępień tez awerroistycznych i tomistycznych w 1277, co z kolei wywołało załamanie środowisk uniwersyteckich, wyrażające się w słabościach schyłkowej scholastyki (ograniczenie się do analiz formalnych), nowej orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym kryzysie kultury XIV–XV w. (m.in. rezygnacja z ujęć teoretycznych na rzecz samej praktyki).
Tym, co w istotny sposób przyczyniało się do utrwalenia kulturalnej jedności średniowiecznego Zachodu, był wspólny mu język. Pogłębiający się już od schyłku cesarstwa rzymskiego proces oddzielania się łaciny uczonej od szybko barbaryzującej się mowy ludowej (sermo vulgaris, plebeius, rusticus) nasilił się znacznie na przełomie VIII i IX w. Odtąd łacina stała się językiem szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji i prawa — wspólną własnością wykształconych środowisk zachodniego świata, podczas gdy mowa nieuczonych mas dała początek językom formujących się właśnie narodów. Do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego w znacznym stopniu przyczyniło się, organizowane głównie przez Kościół, szkolnictwo, ujednolicone pod względem swej struktury, a także programu i metod nauczania. Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach. System szkolny, który miał się utrzymać w Europie w ciągu całego średniowiecza, ukształtował się w monarchii karolińskiej, a zapoczątkował go Alkuin. Obok szkoły pałacowej w Akwizgranie tworzono sieć szkół przy parafiach, klasztorach oraz katedrach. Niektóre ze szkół osiągnęły wysoki poziom i stały się centrami życia umysłowego. Długą tradycję miały m.in. zakładane przy bogatych opactwach szkoły: w Corbei, Fuldzie, Laon, Reichenau, Saint-Denis czy Tours, bądź też katedralne, np. w Paryżu lub w Metzu. W XII w. ośrodkiem życia umysłowego stała się Francja, gdzie zasłynęły zwłaszcza szkoły paryskie; poza stołecznym ośrodkiem szczególną sławą cieszyło się Chartres, a nadto m.in. Clairvaux, Reims, Orlean, Tours. W ogólnym obrazie średniowiecznej edukacji nie można też pominąć roli dworów monarszych. Dworskie capellae (późniejsze kancelarie), przyciągające świetne umysły, stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej. Program nauczania w szkołach średniowiecznych był oparty na „siedmiu sztukach wyzwolonych” (septem artes liberales). Całość wiedzy należącej do sztuk wyzwolonych dzielono na 7 dyscyplin, ujętych w 2 stopnie; niższy (trivium) obejmował gramatykę, dialektykę oraz retorykę; wyższy (quadrivium) — arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. Na przełomie XI i XII w. zwiększyła się aktywność szkół katedralnych. W większych ośrodkach miejskich zaczęły powstawać — analogicznie do rzemieślniczych cechów — związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, zwanymi początkowo studium generale, a wkrótce universitas (uniwersytet, dosłownie ‘wspólnota’). Uniwersytety miały daleko idącą autonomię, w tym wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim; dysponowały też immunitetami zapewniającymi im niezależność prawną od władz miejskich. W ciągu XII i XIII w. powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich: w Bolonii (Uniwersytet Boloński), Paryżu (Uniwersytet Paryski), Oksfordzie (uniwersytet w Oksfordzie), Cambridge (uniwersytet w Cambridge), Padwie (Uniwersytet Padewski); w XIV w. doszły dalsze, m.in. w Rzymie (1303), Orleanie (1309), Florencji (1321), Pizie (1343), Pradze (Uniwersytet Karola), Krakowie (Uniwersytet Jagielloński).
Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty była książka. Początkowo księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie ok. połowy XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zwane miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna (ksylograf). Wkrótce jednak nadeszła era książki drukowanej (J. Gutenberg, ok. 1440); książki wydrukowane do końca XV w. nazywamy inkunabułami.
Bibliografia
W. TATARKIEWICZ Estetyka średniowieczna, w: Historia estetyki, t. 2 Wrocław 1962;
Ch. DAWSON Szkice o kulturze średniowiecznej, Warszawa 1966;
J. LE GOFF Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1970;
A. GURIEWICZ Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976;
U. ECO Sztuka i piękno w średniowieczu, Kraków 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Moissac, klasztor Benedyktynów (Francja)fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dawid grający na harfie, ok. 846 miniatura w Biblii Karola Łysego (zwanej też Biblią Viviana) Paryż, Bibliothéque nationalefot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Biblia z Grandal, Stworzenie i grzech pierworodny, (Tours, ok. 840)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Joanna d’Arc, uwięzienie w Compiègne, 23 V 1430, miniatura w Czuwaniu Karola VII — Bibliothèque nationale, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mont-Saint-Michel, klasztor Benedyktynów (Francja)fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cambridge, King’s College (Wielka Brytania)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyprawy Marco Polo rys. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia