kolonizacja na prawie niemieckim
 
Encyklopedia PWN
kolonizacja na prawie niemieckim,
zjawisko gospodarczo-społeczne XIII–XIV w., obejmujące swym zasięgiem Europę Środkowowschodnią (w Polsce od początku XIII w., najpierw na Śląsku i Pomorzu), polegające na organizowanym zazwyczaj przez wielką własność osadnictwie ludności na podstawie prawa osadniczego zwanego prawem niemieckim;
ludność owa pochodziła głównie z zachodnich obszarów Niemiec. Kolonizacja dokonywała się na mocy osobnych umów, określających zakres praw oraz swobód kolonistów, zawieranych między panem gruntowym a grupą osadników reprezentowanych przez zasadźcę; w Polsce rozwijała się od początku XIII w. wraz z napływem grup wolnych gości z Zachodu (głównie z Niemiec, na Śląsku sporadycznie także Walonowie), początkowo na obszary Śląska i Pomorza, przynosząc ze sobą zręby nowego prawa osadniczego, rozwiniętego następnie w system prawny zwany prawem niemieckim, oraz stosowaną na Zachodzie technikę zakładania nowych wsi i miast, ściśle powiązaną z bardziej wydajnymi systemami rolnictwa i nowymi technikami w rzemiośle i handlu. Na wsi kolonizacja na prawie niemieckim przybrała postać głównie osadnictwa zwartego (ulicówki, wsie placowe); w XIV w. kolonizacja doprowadziła do znacznego zwiększenia gęstości zaludnienia i zmniejszenia obszarów puszczańskich; od końca XIV w. — w związku z penetracją osadniczą terenów karpackich — osadnicy wołoscy (później ludność polska i ruska), na nieco innych zasadach prawnych niż osadnicy niemieccy. Osadnictwo miejskie doprowadziło do przebudowy urbanistycznej i ustrojowej starych, związanych z grodami osad miejskich, oraz do zakładania zupełnie nowych miast, będących ośrodkami nowego osadnictwa (niekiedy związanego z eksploatacją złóż mineralnych) bądź rynkami lokalnymi dla zreformowanych starszych osad. Miasta powstawały według ściśle wyznaczonego planu, mającego za punkt centralny rynek (kwartał przeznaczony na cele publiczno-handlowe), z przylegającym doń kościołem i cmentarzem (kwartał przeznaczony na cele religijne) i prostopadle rozchodzącą się siecią ulic oraz murami okalającymi miasto; cechą osadnictwa miejskiego było wykształcenie się organizacji społecznej opartej na samorządowych strukturach cechowych; w Polsce na przełomie XIII i XIV w., w związku z dominacją gospodarczą mieszczaństwa niemieckiego oraz jego dążeniem do wzmocnienia politycznej roli miast, doszło do konfliktu z monarchią oraz rycerstwem (bunt wójta Alberta 1311), zakończonego ścisłym podporządkowaniem miast władzy królewskiej; w następstwie dokonywała się powolna utrata przez nie znaczenia politycznego, a od 1495 również gospodarczego; jedynym miastem w środkowowschodniej Europie, które dzięki napływowi osadników oraz przejęcia wzorów prawnych z zachodu zdołało utworzyć republikę miejską, był Wrocław. Osadnictwo było regulowane na mocy kontraktów zawieranych według zwyczajów prawa karnego i cywilnego (głównie niemieckiej proweniencji), stosowanych przez osadników i określanych ogólnie mianem prawa niemieckiego; z czasem skodyfikowane w wielu miejscowych odmianach, zachowało jednak wspólne elementy określające: prawo do wolności osobistej osadników; prawo do dziedziczenia i posiadania gruntów i rozporządzania nimi przy zachowaniu zwierzchności pana gruntowego, pod warunkiem wywiązania się z określonych kontraktem powinności; autonomię sądową w postaci sądu ławniczego pod przewodnictwem sołtysa (w miastach — wójta), opartą na zwyczajach prawnych (również na prawie skodyfikowanym) przyniesionych z Niemiec; różnice prawne prowadziły do odmienności zwyczajów prawnych panujących w poszczególnych miastach (prawa: magdeburskie i lubeckie wraz z odmianami) oraz pomiędzy miastem a wsią. Kolonizacja na prawie niemieckim przyczyniła się w dużym stopniu do rozwoju gospodarczego, społecznego i cywilizacyjnego środkowschodniej Europy.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia