czynsz

czynsz,

hist. w systemie gospodarki feudalnej świadczenie składane głównie przez chłopów w pieniądzu lub produktach właścicielom gruntów za ich użytkowanie.

W Polsce czynsz pojawił się na przełomie XII i XIII w. na Śląsku, a jego upowszechnienie, związane z kolonizacją na prawie niemieckim, nastąpiło w XIII–XIV w.; upowszechnienie się systemu czynszowego, początkowo w ramach wielkiej własności ziemskiej, wiązało się z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej i dążeniem wielkich właścicieli do podnoszenia dochodów przez zwiększanie obszarów uprawnych dzięki kolonizacji wolnych terenów ludnością osiedlaną na warunkach czynszowych. Wysokość czynszu zależała od obszaru i jakości użytkowanej ziemi, stopnia obciążenia chłopów innymi powinnościami oraz indywidualnego układu stosunków między panem a chłopem przy obejmowaniu przez niego gruntów pańskich; była ona niejednakowa w poszczególnych dzielnicach kraju i okresach; na ogół czynsze pieniężne były wyższe we wsiach na prawie polskim niż we wsiach na prawie niemieckim, gdzie przed ich podwyższaniem broniły chłopów kontrakty lokacyjne. Oprócz czynszu w pieniądzu chłopi świadczyli także czynsze w naturze, którego podstawę stanowiło zboże, a na terenach leśnych miód. Do czynszu pieniężnego była zobowiązana cała ludność osiadła, także chałupnicy i komornicy; istniały ustalone terminy płacenia czynszów pieniężnych, z reguły jesienią (najczęściej na św. Marcina, 11 XI).

Od połowy XV w., wraz z rozwojem folwarków, czynsz ustępował miejsca pańszczyźnie (z wyjątkiem Prus Królewskich, Białorusi, Ukrainy, Podhala); jednocześnie niezmienność w długich okresach stawki czynszów oraz ogólny wzrost cen i spadek siły nabywczej pieniądza sprawiały, że czynsz tracił dawne gospodarcze znaczenie. Dominującą rolę w świadczeniach chłopskich czynsz odzyskiwał w XVIII w., wraz z załamywaniem się systemu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i rozwojem procesu oczynszowań: najwcześniej we wsiach Poznania (od 1719), w 2. połowie stulecia w dobrach kościelnych, magnackich i królewszczyznach (zwłaszcza w Wielkopolsce i na Pomorzu), w niewielkim stopniu w mniejszych majątkach prywatnych; czynszowanie chłopów uległo przyspieszeniu po rozbiorach, zwłaszcza w dobrach państwowych; w XIX w. uwłaszczenie chłopów w Polsce nadało im ziemię wolną od czynszu i pańszczyzny.