drukarstwo

drukarstwo,

rzemiosło i gałąź przemysłu zajmujące się reprodukcją tekstów i obrazów za pomocą drukowania.

Proces ten odbywa się bezpośrednio na zadrukowanym podłożu lub pośrednio przez tzw. formę drukową, zawierającą elementy drukowe, które przy użyciu farby zostają odbite na papierze lub innym podłożu. Od VII w. w Chinach (najstarsze datowane teksty z VIII–IX w.), a od XV w. w Europie stosowano drzeworytniczą metodę powielania tekstów (ksylograf). Pierwowzorem nowożytnej techniki drukarskiej było operowanie pojedynczymi stemplami znaków pisarskich, znane od XI w. na Dalekim Wschodzie, skąd jednakże nie przeniknęło do Europy; jej twórca, J. Gutenberg, wynalazca urządzenia do odlewania czcionek i prasy do odbijania kolumn składu drukarskiego techniką typograficzną (druk wypukły), ok. 1445 wytłoczył pierwszy druk: fragment z Księgi Sybilli, 1455 (lub na początku 1456) największe swe dzieło — Biblię 42-wierszową; pierwszy datowany druk, Psałterz moguncki, pochodzi z 1457 z warsztatu J. Fusta i P. Schöffera; wynalazek Gutenberga, mający decydujące znaczenie dla rozwoju cywilizacji (upowszechnienie książki), szybko rozprzestrzenił się w Europie; powstały drukarnie w Strasburgu (1458), Subiaco (1464), Kolonii (1465), Bazylei (1468), Pilznie (1468), Wenecji (1469), Paryżu (1470), Budzie (1473), Krakowie (1473), Londynie (1476); w XV w. znano już technologię drukowania wielobarwnego (odbitki z drzeworytów); drukarnie w ok. 250 miastach europejskich wydały ponad 40 tysięcy druków (inkunabułów). Od końca XV w. powstawały wielkie firmy wydawnicze, dbające o wysoki poziom edytorski druków (m.in. G. Tory, C. Garamond); ośrodkami renesansowego drukarstwa były m.in.: Wenecja (A. Manutius, Giuntowie, E. Ratdold), Paryż (J. Badius, Estienne’owie), Antwerpia (Ch. Plantin, J. Moretus), Bazylea (J. Froben, J. Oporin). Ruchy reformacyjne, traktujące druk jako narzędzie walki ideologicznej, przyspieszyły rozwój piśmiennictwa w językach narodowych, spopularyzowały druki ulotne, jednakże znacznie obniżyły poziom wykonania.

W Ameryce Środkowej i Południowej rozwój drukarstwa, przeniesionego z Hiszpanii 1539, był związany głównie z akcją misyjną jezuitów (ośrodki w Meksyku, Limie, w XVII w. także m.in. w Rio de Janeiro, Buenos Aires, Bogocie); do Ameryki Północnej drukarstwo dotarło z Anglii 1638, rodzime zapoczątkowano w latach 70. XVIII w. (ośrodki w Cambridge, Bostonie, Filadelfii).

W XVII w. długotrwałe wojny i przemiany polityczne w Europie spowodowały upadek drukarstwa, zwłaszcza w Niemczech i Francji; jego centrum stały się Niderlandy (Elsevierowie w Lejdzie i Amsterdamie). W XVIII w. nastąpiło odrodzenie drukarstwa; wysokim poziomem estetycznym odznaczały się druki brytyjskie (W. Caslon, J. Baskerville), francuskie (P.S. Fournier, Didotowie), także włoskie (G. Bodoni); w Niemczech tworzono wielkie firmy wydawnicze (J.G.I. Breitkopf, J.F. Unger, J.F. Cotta). Rękodzielnicze metody druku zastępowano w XIX w. metodami mechanicznymi, przemysłowymi; zapoczątkował ten proces F. König wynalezieniem pospiesznej prasy drukarskiej (1810), kontynuowali go: C. Genoux udoskonaleniem stereotypii (1829), R.M. Hoe wynalazkiem maszyny rotacyjnej (1846), O. Mergenthaler — linotypu (1884), T. Landston — monotypu (1887); upowszechniła się opracowana 1798 przez A. Senefeldera litografia (druk płaski) i wprowadzona ok. 1830 przez G. Engelmanna litografia barwna; 1878 K. Klič wynalazł heliograwiurę, a 1890 — rotograwiurę, 1881 G. Meisenbach opracował autotypię, w końcu XIX w. rozwinęła się chemigrafia; 1903 zbudowano maszynę do druku offsetowego. Uprzemysłowienie i umasowienie produkcji drukarskiej spowodowało znaczne obniżenie jej walorów estetycznych; przeciwdziałający tej tendencji ruch zapoczątkowano w końcu XIX w. w Wielkiej Brytanii (W. Morris, Th.J. Cobden-Sanderson); objął on także Francję, Belgię, Niemcy.

Pierwsze druki tłoczone czcionką głagolicką ukazały się w Wenecji (1483, 1493) i mieście Senj (Chorwacja, 1494), tłoczone czcionką cyrylicką — w Krakowie, w oficynie Sz. Fiola (1491) i w Cetyni (Czarnogóra, 1493); w 1. połowie XVI w. w języku białoruskim drukował F. Skaryna (Praga, Wilno); ok. 1555–1568 działała pierwsza w Moskwie drukarnia, pierwszym zaś znanym drukarzem ruskim był I. Fedorow (od 1563), który też zapoczątkował drukarstwo na wschodnich terenach Rzeczypospolitej; w XVII w. największe znaczenie miała drukarnia Pieczatnyj dwor, drukująca pierwsze w państwie moskiewskim świeckie książki; w nich to od 1708 stosowano uproszczoną czcionkę cyrylicką — grażdankę; w 1. połowie XVIII w. ważnym ośrodkiem drukarstwa stał się Petersburg, głównie dzięki działalności Akademii Nauk; dopiero od 2. połowy XVIII w., na mocy zezwolenia Katarzyny II, zaczęto tworzyć drukarnie prywatne (N.I. Nowikow); w XIX i XX w. drukarstwo rosyjskie ulegało tym samym procesom, co drukarstwo europejskie.

W Polsce pierwsze — zwykle efemeryczne — warsztaty tworzyli drukarze wędrowni; w Krakowie — K. Straube (przełom 1473 i 1474–77), Fiol (ok. 1486–1491), w Chełmnie(?) — hipotetyczny Drukarz kazań papieża Leona I (1473–78), we Wrocławiu — K. Elyan (ok. 1475–1482; pierwszy znany drukowany w języku polskim tekst), w Gdańsku — K. Baumgarten (1498–99); od XVI w. tworzono stałe oficyny drukarskie; głównym ośrodkiem drukarstwa do ok. 1580 był Kraków, gdzie działali m.in.: K. Hochfeder (1503–05), J. Haller (1505–25), F. Ungler (1510–36; pierwsza drukowana w języku polskim książka), H. Wietor (1518–ok. 1546), Szarffenbergowie (1517?–1557), Łazarz Andrysowic i jego następca, J. Januszowski (1550–1601; Drukarnia Łazarzowa), Siebeneicherowie (1557–1627), A. Piotrkowczyk i jego następcy (1570–1674); ośrodek krakowski (w 2. połowie XVI w. — 12 oficyn) przyczynił się do rozpowszechnienia w kraju idei renesansowego humanizmu (zwłaszcza Wietor), rozwoju języka i piśmiennictwa polskiego (zwłaszcza Ungler, Wietor, Januszowski). Drugim ośrodkiem XVI-wiecznego drukarstwa polskiego był Wrocław, gdzie działali m.in.: Baumgarten (1503–06), Szarffenbergowie (1552–90), J. Baumann i jego następcy (1589–1748); tworzono także drukarnie w Gdańsku (m.in. J. Weinreich 1512–13 i 1520–1523?, Rhodowie 1538–1619), Poznaniu i Toruniu (m.in. M. Nering 1576–87). Od połowy XVI w. do rozpowszechniania się ruchu drukarsko-wydawniczego przyczyniała się reformacja — innowiercze drukarnie zakładano m.in. w Królewcu, głównym wówczas ośrodku produkcji druków polskich (m.in. Weinreich 1523?, A. Augezdecki 1549, J. Daubmann 1554, działalność J. Seklucjana, J. Maleckiego), Brześciu Litewskim (1553), Krakowie (Wirzbięta 1554?, A. Rodecki 1574, Heliczowie 1534, Prostnitzowie 1568), Pińczowie (Daniel z Łęczycy, 1558), Rakowie (S. Sternacki, 1600), Lesznie (D. Vetter, 1632), Wilnie; od ok. 1554 głównym ośrodkiem drukarstwa żydowskiego był Lublin. Drukarnie zakonne, głównie jezuitów, pijarów i bazylianów, tworzono od lat 80. XVI w., m.in. w: Wilnie, Warszawie, Kaliszu, Lwowie, Poznaniu, Wrocławiu (w XVII i XVIII w. — 30 oficyn zakonnych). W okresie regresu drukarstwa na ziemiach polskich, zwłaszcza od połowy XVII do połowy XVIII w., spowodowanego m.in. kontrreformacją, żywszą działalność prowadzono w Krakowie (Piotrkowczykowie), a przede wszystkim w Gdańsku (S. Hünefeld, J. Förster), także w Rakowie (Sternacki), Lesznie (drukarnia braci czeskich). Ponowny rozkwit drukarstwa nastąpił w czasach stanisławowskich; głównym jego ośrodkiem stała się Warszawa (W. Mitzler de Kolof, M. Gröll, P. Dufour, P. Zawadzki); nowe oficyny tworzono też m.in. w Królewcu (Hartungowie, Kanterowie), na Dolnym i Górnym Śląsku. W XIX w. do najznaczniejszych należały drukarnie: N. Glücksberga, Banku Polskiego, S. Orgelbranda, G.A. Gebethnera i R. Wolffa, Arctów w Warszawie, J. Zawadzkiego w Wilnie, W.M. Stefańskiego w Poznaniu, Uniwersytecka, Anczyców, Narodowa w Krakowie, W. Gubrynowicza we Lwowie. Od końca XVIII do 1. połowy XIX w. z rzemiosła drukarstwo przekształciło się w przemysł, w dużym stopniu zmechanizowany, co odbiło się niekorzystnie na estetyce druku; próbę przywrócenia książce wartości artystycznej podjął S. Wyspiański, także współpracownicy czasopism „Życie” i „Chimera”, w dwudziestoleciu międzywojennym — Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie (m.in. K. Witkiewicz, K. Piekarski), Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie (m.in. W. Łazarski, A.J. Półtawski).

Już od XVI w. dzieła autorów polskich, ważne dla rozwoju nauki i kultury europejskiej drukowano za granicą (głównie w języku łacińskim i w innych językach obcych), przede wszystkim w Bazylei (J. Oporin, J. Froben), Kolonii (M. Cholin), Norymberdze (J. Petreius), Wiedniu, Wenecji, Padwie, Bolonii, Paryżu, Lyonie, Londynie, Amsterdamie; w XIX w. książki polskie wydawali m.in. Kornowie we Wrocławiu, w Lipsku F.A. Brockhaus (E.Ł. Kasprowicz) i Breitkopf und Härtel (J.N. Bobrowicz). Polskie drukarnie powstawały we wszystkich większych skupiskach wychodźstwa; za pierwszą uznaje się drukarnię K. Kraja, założoną 1816 w Petersburgu, pierwszą drukarnią polską w zachodniej Europie była Drukarnia i Księgarnia Polska A. Jełowickiego, założona 1835 w Paryżu (istniała do ok. 1845); spośród firm będących jedynie lub przede wszystkim drukarniami do najważniejszych należały: w Wielkiej Brytanii — Drukarnia Powszechna Z.B. Świętosławskiego (1852–61 w Saint Helier i Londynie), drukarnia socjalistycznego „Przedświtu” (1891–ok. 1905 w Londynie; założona 1880 w Genewie), Caldra House (założona ok. 1947 w Hove); we Francji — Drukarnia Polska A. Reiffa (1873–1916 w Paryżu), Imprimerie de Bussagny księży pallotynów (założona 1956 w Osny); w Niemczech — drukarnia J.I. Kraszewskiego (1868–71 w Dreźnie); małe tłocznie druków o wysokich walorach artystycznych stworzyli m.in.: S.F. Tyszkiewicz (1928–54 we Florencji i Nicei), A. Girs (1945–47 w Monachium, 1950–73 w Detroit i West Chesterfield), Cz. i K. Bednarczykowie (1950–92 m.in. w Londynie), S. Gliwa (1953–86 m.in. w Londynie), S.M. Piaskowski (założona 1960 w Albany w Stanach Zjednoczonych). W końcu lat 80. XX w. ukazywało się rocznie ok. 2 tys. książkowych poloników zagranicznych.

Drukarstwo w XX w. stało się wielkim nowoczesnym przemysłem (poligrafia), jako rzemiosło przetrwało drukarstwo artystyczne, wytwarzające druki unikatowe i bibliofilskie.

Chińska karta do sztuki teatralnej Opowieści o Zachodnim Pawilonie, druk z klocka drzeworytniczego wykonany w Pekinie, 1498

Bogurodzica, pierwodruk. z 1506 r. Druk w dziele Jana Łaskiego „Commune incliti Poloniae Regni privilegium”, wydanego w Krakowie