księgarstwo
 
Encyklopedia PWN
księgarstwo,
dział handlu zajmujący się detaliczną i hurtową sprzedażą książek, czasopism, broszur, a także reprodukcji dzieł sztuki, pomocy szkolnych, map, nut, płyt i taśm z nagraniami itp.;
b. zróżnicowany pod względem form i metod sprzedaży (zza lady, samoobsługowa, wysyłkowa, subskrypcyjna, kolportażowa, ratalna itp.); zespół umiejętności związanych z wykonywaniem zawodu księgarza.
K. ukształtowało się w Grecji i Rzymie w I w. p.n.e.; jego właściwy rozwój rozpoczął się w IX w. n.e. w krajach arab. (gł. ośr.: Bagdad, Kordoba), a w Europie w XIII w. (librariusze i stacjonariusze zatrudniani przez zakładane w tym czasie uniw.). Po rozpowszechnieniu się papieru i druku, od 2. poł. XV w., k. — początkowo wędrowne — rozwijało się bardzo szybko; księgarzem był najczęściej drukarz wydawca; w końcu XV w. wyodrębnili się księgarze nakładcy, w XVI w. — księgarze sortymentaliści. Najważniejszymi ośr. k. od XVI w. były Frankfurt n. Menem i Lipsk; na odbywających się w nich targach (organizowanych od 1473 i 1545 do dziś) ustalały się zwyczaje księgarskie, opracowywano regulaminy; dużymi ośr. k. były także Wenecja, Paryż, Lyon. W XVII w. najsławniejszymi księgarzami byli Elsevierowie (Holandia). W XVIII w. tworzono duże przedsiębiorstwa wydawniczo-drukarsko-księgarskie (Didotowie we Francji, Breitkopfowie w Niemczech, N. Nowikow w Rosji); rozwijała się sprzedaż antykwaryczna. W XIX w. powstały szkoły księgarskie; księgarze zaczęli zrzeszać się w związki; ustaliły się typy księgarń: nakładowe, hurtowe, antykwaryczne; coraz większą popularność zyskiwała ratalna i subskrypcyjna sprzedaż książek; ukształtowały się regionalne systemy organizacyjne (niem., fr., ang.); do najbardziej znanych przedsiębiorstw księgarsko-wydawniczych należały m.in. firmy Koehlera i Volckmara, F.A. Brockhausa (Niemcy), P.A. Larousse’a (Francja), Simpkin, Marshall Ltd, B.H. Blackwell Ltd, Wand G. Foyle Ltd (W. Brytania), I.D. Sytin (Rosja). W ZSRR, a po II wojnie świat. także w krajach środkowowschodniej Europy powstały systemy scentralizowanego k. państwowego.
W Polsce na handel księgarski zezwalał przywilej król. z 1364 dla Akad. Krak., jednakże pierwsze konkretne wzmianki o księgarzach pochodzą z 2. poł. XV w.; do XVI w. sprzedażą książek zajmowali się, prócz stacjonariuszy, drukarze i handlarze wędrowni. W I Rzeczypospolitej gł. ośr. k. były: Kraków, Lwów, Wilno, Warszawa (zwłaszcza w XVIII w.: M. Gröll, P. Dufour, W. Mitzler de Kolof i in.). W okresie zaborów powstało wiele (często efemerycznych) księgarń w mniejszych miastach, gł. na Śląsku i w Galicji (K. Miarka w Mikołowie, F. West w Brodach). Do najważniejszych księgarzy, najczęściej nakładców, należeli: J. Zawadzki (Wilno), Glücksbergowie, S. Orgelbrand, S.H. Merzbach, G.A. Gebethner i R. Wolff, Arctowie, Mortkowiczowie (Warszawa), J.K. Żupański, W.M. Stefański, Leitgeberowie (Poznań), Wildowie, Iglowie, Altenbergowie, Gubrynowiczowie, B. Połoniecki (Lwów), J. Maj, A. Grabowski, Friedleinowie, A. Krzyżanowski (Kraków). W II Rzeczypospolitej oprócz dawnych firm księgarskich i wydawniczo-księgarskich działały nowe: prywatne (np. Księgarnia i Dom Wydawniczy Trzaska, Evert i Michalski, zał. 1920) i spółdz. (np. Spółdzielnia Księgarska „Książka”, zał. 1919, Nasza Księgarnia, zał. 1921, spółka akcyjna Książnica-Atlas, zał. 1924). Rozwój k. był hamowany przez warunki ekon. kraju i niski poziom czytelnictwa. Sieć placówek księgarskich, choć dwukrotnie większa niż w okresie zaborów, obejmowała gł. duże miasta i środkową Polskę. W 1938 Związek Księgarzy Pol. (zał. 1908) zarejestrował 1957 punktów sprzedaży książek; 1 księgarnia przypadała w Warszawie na 4,4 tys. mieszk., w woj. wschodnich — na 19 tysięcy. W 1939–45 okupant niem. zlikwidował wiele księgarń, przede wszystkim należące do Żydów, pozostałe były koncesjonowane i nękane kontrolami, mającymi na celu wyeliminowanie książek zakazanych (m.in. podręczników szkolnych). Dzięki patriotycznej postawie księgarzy, działalności konspiracyjnej Tymczasowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji Księgarskich, w poł. 1943 przemianowanej na Tymczasową Radę Księgarstwa Pol., ocalono i rozprzedano wiele książek zakazanych, w tym wyd. konspiracyjnie; prowadzono też szkolenie zawodowe. Po II wojnie świat. zniszczone k. odradzało się żywiołowo; początkowo dominowały księgarnie prywatne, rosło także znaczenie księgarń spółdz. (1949 — ok. 900 placówek; sieć Spółdzielni Wydawniczych „Książka i Wiedza”, „Czytelnik”), wkrótce upaństwowionych; utworzone 1950 scentralizowane przedsiębiorstwo państw. Dom Książki zmonopolizowało hurtową i detaliczną sprzedaż książek, ich eksport i import; 1953 powstała Ars Polona (do 1957 pod nazwą Prasa i Książka), która przejęła organizację handlu zagr., 1958 zaś przedsiębiorstwo hurtu księgarskiego — Składnica Księgarska (likwidowana od 1992); monopol Domu Książki w handlu detalicznym słabł stopniowo od 1956 — sieć księgarską współtworzyły placówki Ruchu, gminnych spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Veritasu, kolportaż wojsk., kośc. itp.; 1976–90 rozwijał się (wraz z wydawnictwami) podziemny kolportaż publikacji nie cenzurowanych; od 1989 żywiołowo rozwijają się prywatne księgarnie i hurtownie oraz właściwe im formy działania. Od 1957 organizuje się w Warszawie Międzynar. Targi Książki (1956 — w Poznaniu).
Polskie księgarnie na obczyźnie powstawały we wszystkich większych skupiskach wychodźstwa pol.; pierwsze z nich założyli E. Januszkiewicz w Paryżu (1833–35, 1835–45 pod nazwą Księgarnia i Drukarnia Polska) i Z. Schletter we Wrocławiu (1833–44); spośród firm będących zwykle księgarniami sortymentowo-nakładowymi, rzadziej sortymentowymi, najważniejszymi były: w Lipsku — Księgarnia Zagr. J.N. Bobrowicza (1842–59); w Paryżu — Księgarnia Katol. Pol. K. Królikowskiego (1844–71), W. Mickiewicza (1864–89), Libella K. Romanowicza (1946–93), istniejąca do dziś Księgarnia Pol. (zał. 1925, filia Gebethnera i Wolffa); w Rosji — w Kijowie: firmy K.T. Glücksberga (1846–59), Idzikowskich (1858–1921); w Petersburgu: G. Ungera (zał. 1879, istniała do 1920); w Londynie — S. Tchórzewskiego (ok. 1855–1865), Orbis Books J. Olechnowicza (zał. 1944, istnieje do dziś), Polish Book House B. Świderskiego (1949–69); w Stanach Zjedn. — Polish Book Importing J. Vorzimera (zał. 1907 w Nowym Jorku, istniała do 1968), działające do dziś firmy: J. Żukowskiego (zał. 1920 w Detroit), E. Puacza (zał. 1970 w Chicago); w Tel Awiwie — E. Neusteina (zał. 1958).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia