książka rękopiśmienna
 
Encyklopedia PWN
książka rękopiśmienna,
książka zawierająca tekst pisany ręcznie, niekiedy odręcznie ilustrowana.
Używane do tworzenia książki rękopiśmiennej materiały i narzędzia pisarskie, zależne od warunków lokalnych, kształtowały jej formę zewnętrzną. Pierwowzorami książki były tabliczki gliniane dwustronnie zapisane, wypalane lub suszone, stosowane od IV do I tysiąclecia p.n.e. przez Sumerów, Asyryjczyków, Babilończyków, oraz łączone ze sobą woskowane tabliczki drewniane, ołowiane lub z kości słoniowej, używane w starożytnej Europie, głównie w Grecji i Rzymie. W starożytnych Chinach pisano na deseczkach bambusowych i drewnianych, w Indiach — na odpowiednio spreparowanych liściach palmowych. Narzędziami pisarskimi, w zależności od materiału, były m.in. rylce, ostro zakończone trzciny, ptasie pióra. Użycie papirusu (od ok. 3000 p.n.e.), pergaminu (od ok. II w. p.n.e.), płótna i innych miękkich materiałów, zapisywanych pędzelkiem lub piórem, narzuciło książkom rękopiśmiennym formę zwoju, stosowanego od IV tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e. Najstarszymi zabytkami tego typu są poświęcone zmarłym egipskim Teksty piramid, Teksty sarkofagów, Księgi umarłych (XXV–XV w. p.n.e.). Zwój był zastępowany od II w. p.n.e. przez wieloskładkowy kodeks (głównie w związku z upowszechnianiem się pergaminu), od IV w. n.e. dominującą formę książki. We wczesnośredniowiecznej Europie głównymi producentami i użytkownikami ksiąg rękopiśmiennych były klasztory i dwory monarsze. Niektóre kodeksy rękopiśmienne odznaczały się bardzo wysokim poziomem artystycznym (oprawa książki, iluminacja, inicjał); do najstarszych i najbardziej znanych zabytków z tego okresu należą m.in.: Biblia Wulfila z VI w. (obecnie w Uppsali), Złoty psałterzEwangeliarz koronacyjny Karola Wielkiego z VIII w. (obecnie w Wiedniu), starosłowiański Ewangeliarz Ostromira z XI w. (obecnie w Petersburgu). Zastąpienie pergaminu znacznie tańszym papierem (znanym w Chinach od II w., w Europie — od XII w.) nie zmieniło formy zewnętrznej książki, ale przyczyniło się do jej upowszechnienia. Etapem pośrednim między książką rękopiśmienną a drukowaną był ksylograf, znany na Dalekim Wschodzie już od ok. VII w., w Europie od 1. połowy XV w. Od połowy XV w., dzięki wynalazkom J. Gutenberga, książkę rękopiśmienną zastępowała książka drukowana; rozpowszechnienie się tych wynalazków, umożliwiające zwielokrotnienie produkcji książki, miało decydujące znaczenie dla rozwoju cywilizacji.
Pierwsze książki rękopiśmienne sprowadzali do Polski od X w. duchowni oraz książęta głównie z Włoch, Niemiec i Czech. W zbiorach polskich z wczesnych kodeksów rękopiśmiennych najcenniejszymi zabytkami są m.in. XI-wieczne: Ewangeliarz płocki, zwany też Złotym kodeksem pułtuskim (obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie), Ewangeliarz gnieźnieńskiMissale plenarium (w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie), Sakramentarz tyniecki (w Bibliotece Narodowej). Z zachowanych zabytków polskich piśmiennictwa do najstarszych należą: inwentarz skarbca katedralnego na Wawelu i Rocznik świętokrzyski z XII w. Spośród rękopiśmiennych kodeksów iluminowanych najcenniejszymi są m.in.: Psałterz trzebnicki z XIII w. (obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu), Psałterz floriański z przełomu XIV i XV w. (w Bibliotece Narodowej), Kodeks Baltazara Behema z początku XVI w. (w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie). Większe teksty w języku polskim zawierają m.in.: Kazania świętokrzyskie z XIV w. (w Bibliotece Narodowej), Psałterz floriański z przełomu XIV i XV w. (w Bibliotece Narodowej), także Kazania gnieźnieńskie (w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie), Psałterz puławski (w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie), Biblia królowej Zofii z XV w. (2 karty w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Dawid grający na harfie, ok. 846 miniatura w Biblii Karola Łysego (zwanej też Biblią Viviana) Paryż, Bibliothéque nationalefot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia