Główne zadania biblioteki: 1) gromadzenie dokumentów bibliotecznych poprzez kupno, dary, depozyty, wymianę, egzemplarz obowiązkowy; 2) opracowanie: inwentaryzowanie zbiorów, ich katalogowanie i klasyfikowanie wg określonego systemu, techniczne przysposobienie zbiorów; 3) udostępnianie: na miejscu — w czytelni (prezencyjne) i poprzez wolny dostęp do półek oraz poza biblioteką — wypożyczanie miejscowe, międzybiblioteczne krajowe i międzynarodowe; wysyłkowe, zbiorowe, ruchome (bibliobusami); zamiast dokumentów pierwotnych udostępnia się coraz częściej dokumenty wtórne (foto-, kserokopie, mikrofilmy, mikrofisze, taśmy magnetyczne, dyski optyczne itd.); 4) informacja: o zbiorach własnych lub innych bibliotek (krajowych i zagranicznych), bibliograficznych i faktograficznych, za pomocą różnego rodzaju inwentarzy, kartotek, katalogów, zautomatyzowanych baz danych itp. Zakres i sposób realizacji zadań biblioteki zależą od wyznaczonych im funkcji społecznych (biblioteki naukowe — prowadzące także działalność badawczą, fachowe, powszechne, zwane publicznymi, szkolne, pedagogiczne), zakresu tematycznego zbiorów (biblioteki ogólne — uniwersalne i specjalne, np. dla niewidomych), terytorialnego zasięgu działania (biblioteki narodowe i regionalne). Zakładane od III tysiąclecia p.n.e. przyświątynne i dworskie biblioteki (Egipt, Chiny, Asyria, Babilonia) głównie archiwizowały teksty kultowe i urzędowe; najdawniejszymi ze znanych były: biblioteka Amenhotepa III (ok. 1400) i Asurbanipala (VII w., Niniwa); w Grecji i Rzymie powstały pierwsze naukowe i prywatne biblioteki o charakterze publicznym (
Biblioteka Aleksandryjska — III w., Bibliotheca Palatina — 28 r.), biblioteki fachowe (greckiej szkoły lekarskiej na wyspie Kos — V w.); niewielkie zbiory i nieznaczny zasięg oddziaływania miały liczne chrześcijańskie biblioteki klasztorne i kapitulne zakładane w Europie od IV w. n.e. Rozkwitowi nauki w kręgu kultury muzułmańskiej towarzyszył rozwój (zwykle zasobnych) bibliotek pałacowych, przyszkolnych, często o charakterze publicznym (Bagdad ok. 830, Kordoba ok. 970, Kair ok. 1000). Od XI w. tworzono w Europie biblioteki uniwersyteckie (pierwsze w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie). W okresie odrodzenia (m.in. zwiększenie dostępności książki na skutek upowszechnienia druku) poszerzyły się funkcje bibliotek i zasięg ich oddziaływania; zasobne biblioteki były tworzone przez władców, możne rody, wyższe duchowieństwo, mieszczaństwo; w okresie reformacji powstawały biblioteki miejskie; od XVII w. niektóre biblioteki (głównie uniwersyteckie i dworskie) przekształcano w biblioteki publiczne, od XVIII w. — w biblioteki narodowe (Wielka Brytania 1753, Francja 1790, Rosja 1795). W XIX w. funkcje i typy bibliotek zróżnicowały się (biblioteki powszechne, dla dzieci, szpitalne, techniczne i in.), stworzono naukowe (
bibliotekoznawstwo) i prawne podstawy ich działania (USA 1849, Wielka Brytania 1850), ukształtował się zawód bibliotekarza. W XX w. demokratyzacja kultury i oświaty, wzrost produkcji wydawniczej, rozwój nauki i techniki oraz ich znaczenie dla życia społecznego i gospodarczego zmieniły zakres usług świadczonych użytkownikom bibliotek (rozbudowa służb informacyjnych), formy udostępniania zbiorów, techniki pracy bibliotecznej. Od lat 30. biblioteki wszystkich typów tworzą w wielu państwach współpracujące ze sobą krajowe, regionalne itp. sieci (systemy) biblioteczne. Od lat 60. w celu rozwinięcia krajowej i międzynarodowej współpracy tworzy się zintegrowane systemy biblioteczne (np. największy na świecie amerykańskie OCLC — angielskie Online Computer Library Center), zunifikowane, zautomatyzowane programy (np. w zakresie opracowywania zbiorów: ISBD — angielskie International System Book Description, opisu bibliograficznego: UBC — angielskie Universal Bibliographic Control). Koordynowaniem międzynarodowej współpracy bibliotek zajmują się głównie IFLA i FID.
W Polsce biblioteki tworzono od XI w. (katedralne, kapitulne, klasztorne); w XIV w. założono pierwszą bibliotekę uniwersytecką (
Biblioteka Jagiellońska, powstawały biblioteki dworskie, rodowe, mieszczańskie (rozwój zwłaszcza w epoce odrodzenia); w okresie reformacji tworzono biblioteki miejskie (Poznań 1535, Gdańsk 1596), innowiercze biblioteki gimnazjalne, w okresie kontrreformacji — biblioteki kolegiów zakonnych, głównie jezuickich i pijarskich; ożywienie tendencji do rozwoju bibliotek, zahamowanych przez wojny XVII w., następowało od połowy XVIII w. (otwarcie 1747 pierwszej biblioteki publicznej i narodowej,
Biblioteki Załuskich, polityka biblioteczna Komisji Edukacji Narodowej); w okresie zaborów pracy naukowej i oświatowej służyły biblioteki fundacyjne i rodowe, w tym ordynackie (polskie
biblioteki fundacyjne), pełniące funkcje bibliotek narodowych — Biblioteka Jagiellońska i biblioteka Ossolineum; rozwijały się biblioteki powszechne (
biblioteki publiczne w Polsce), głównie czytelnie, zakładane przez organizacje społeczno-oświatowe i biblioteki specjalne (głównie towarzystw naukowych i in. organizacji); ważną rolę odegrały polskie biblioteki za granicą; po odzyskaniu niepodległości (1918) opiekę nad częścią bibliotek przejęło państwo i samorządy terytorialne; zreorganizowano biblioteki szkół wyższych, nawiązano współpracę międzynarodową, 1928 założono Bibliotekę Narodową; w II wojnie światowej biblioteki polskie straciły ok. 2/3 zbiorów; po wojnie nastąpił rozwój bibliotek wszystkich sieci, zwłaszcza bibliotek publicznych (
Dekret o bibliotekach... 1946); działalność bibliotek reguluje
Ustawa o bibliotekach z 1968; biblioteki podjęły działalność informacyjną; w latach 70. rozpoczęto prace nad automatyzacją niektórych procesów informacyjnych; 1991 zbiory 34,3 tys. bibliotek, w tym: 1,2 tys. instytucji naukowych, 9,9 tys. publicznych (łącznie z filiami, 1990–2001 liczba bibliotek i filii zmalała o 14,2%), 21,5 tys. szkolnych liczyły 366,3 mln woluminów.
Pierwsze biblioteki polskie za granicą, samodzielne lub wchodzące w skład instytucji naukowych, kulturalnych, tworzono we Francji po upadku powstania listopadowego, od połowy XIX w. — we wszystkich większych skupiskach wychodźstwa polskiego, m.in. w Szwajcarii, Niemczech, Austrii, Włoszech, Szwecji, Rosji, Rumunii, Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Argentynie; najważniejsze z nich to: Biblioteka Polska w Paryżu (założona 1838), biblioteka batiniolska (1842–74), biblioteka Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu (1870), Biblioteka Polska w Rzymie (1927), Biblioteka Polska w Londynie (1942), Biblioteka Polska Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie (1943), biblioteka Instytutu Polskiego i Muzeum im. Generała W. Sikorskiego w Londynie (1943), Biblioteka Polska im. I. Domeyki w Buenos Aires (1960); 1979 powołano w Rapperswilu Stałą Konferencję Muzeów, Archiwów i Biblioteka Polskich na Zachodzie, koordynującą działalność zrzeszonych w niej instytucji (1993 — ok. 20 członków).
