kościelne biblioteki

kościelne biblioteki,

biblioteki będące własnością Kościoła katol. i in. chrześc. ugrupowań wyznaniowych.

W zależności od charakteru instytucji, przy których je zakładano, były to biblioteki: papieskie, katedralne, kapitulne, kolegiackie, dekanalne i parafialne, klasztorne, seminaryjne, kolegiów i akademii zakonnych, uniwersytetów i instytutów katolickich.

Początek b.k. dały archiwa pierwotnych gmin chrześc.; w Rzymie b.k. istniały już na przeł. II i III w., a w Konstantynopolu pierwszą bibliotekę zał. w IV w. Konstantyn I Wielki. Od VI w. biblioteki klasztorne zakładali benedyktyni (we Włoszech, Irlandii, Anglii, Francji, Szwajcarii); w okresie tzw. renesansu karolińskiego największe biblioteki powstały także przy klasztorach. Rozkwit b.k. na Zachodzie nastąpił IX–XII w. (książka była wyrazem twórczości artyst., tendencji reformatorskich w Kościele i przejawem działalności nowych zakonów), po czym do XV w. chyliły się ku upadkowi, dotknęło to gł. biblioteki klasztorne (na skutek wojen, schizmy zachodniej, zaniedbania); natomiast rozwijały się biblioteki katedralne (kształcenie duchowieństwa) oraz uniwersyteckie. W 1. ćwierci XIII w. zaginęła w nie ustalonych okolicznościach biblioteka papieska. Również Kościół wschodni pieczołowicie gromadził zbiory biblioteczne w soborach i klasztorach. W XIV w. powstała Biblioteka Watykańska, a pierwsza biblioteka publiczna — w Wenecji. Reformacja zmieniła kierunek rozwoju b.k. (np. Niemcy, Anglia). W XVI i XVII w. w okresie reformy Kościoła o rozwój bibliotek szczególnie dbali jezuici (Włochy, Hiszpania, Francja, Niemcy, Polska). Sekularyzacja jezuitów (1773), a później innych zakonów, spowodowała, iż księgozbiory w większości zostały przejęte przez uniwersytety, biblioteki szkolne oraz publiczne. W XIX w. powstały biblioteki uniwersytetów katol. (Ameryka Północna, Europa); w Austrii i Niemczech powiększano księgozbiory kośc., natomiast we Włoszech i Francji likwidowano. Obecnie powstają różnego rodzaju b.k. przy różnych organizacjach.

Na ziemiach pol. tuż po przyjęciu chrześcijaństwa gromadzono księgi liturgiczne, biblie, homiliarze, zbiory kazań, zbiory hagiograficzne oraz podręczniki duszpasterskie, niezbędne do pracy misyjnej. Rękopisy te były sprowadzane gł. z Czech, Niemiec, Włoch, Francji. W X–XII w. tylko nieliczne klasztory benedyktyńskie posiadały skryptoria na własny użytek (Tyniec, Łysa Góra, Lubiń); XIII w. zapoczątkował coraz częstsze kontakty klasztorów z Zachodem, wyjazdy biskupów na sobory, duchownych na studia uniwersyteckie, oraz rozwój szkolnictwa, co dało początek bibliotekom. Powstawały biblioteki: 1) diecezjalne — katedralne (czyli kapitulne, jako własność kapituły katedralnej), kolegiackie i nieliczne parafialne; 2) zakonne przy poszczególnych klasztorach. Z najstarszych księgozbiorów katedralnych powstała Biblioteka Kapitulna w Krakowie (wg inwentarza z 1110 posiadała 47 rękopisów o treści liturgicznej, prawniczej, kaznodziejskiej, dzieła autorów antycznych i o charakterze encyklopedycznym; wg spisu z przeł. XII i XIII w. — prywatny księgozbiór należący prawdopodobnie do Iwona Odrowąża). Do najstarszych bibliotek katedralnych należały biblioteki w: Gnieźnie, Płocku i Wrocławiu (posiadały rękopisy z XI w.), Poznaniu, Włocławku, Przemyślu, Lwowie i Wilnie. Do schyłku XV w. istniały biblioteki kolegiackie w archidiecezji gnieźnieńskiej (w Gnieźnie, Kaliszu, Kurzelowie, Łęczycy, Łowiczu, Rudzie — 1420 przeniesiona do Wielunia, oraz w Sieradzu i Uniejowie), diecezji krak. (w Krakowie, Kielcach, Lublinie, Sandomierzu, Wiślicy, Wojniczu), wrocławskiej (we Wrocławiu, w Głogowie, Brzegu, Legnicy, Opolu i Otmuchowie — 1477 przeniesiona do Nysy). W średniowieczu duże księgozbiory miały kościoły parafialne: w Krakowie kościół Mariacki, we Wrocławiu Św. Elżbiety, Św. Marii Magdaleny, w Beszowej, Brzegu, Głogowie, Górze Śląskiej, Jaworze, Legnicy, Lubomierzu, Lwówku, Paczkowie, Nysie, Świdnicy, Złotoryi, Zielonej Górze. Najzasobniejsze biblioteki klasztorne należały do: benedyktynów (w Tyńcu, Mogilnie, Lubiniu, na Łyścu, ob. Święty Krzyż, i Sieciechowie), kanoników regularnych (w Trzemesznie, Czerwińsku, Wrocławiu, na Ślęży, w Żaganiu), bożogrobców (w Miechowie), cystersów (w Jędrzejowie, Łeknie, Sulejowie, Wąchocku, Mogile, Szczyrzycu, Lubiążu, Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Rudach, Jemielnicy, Krzeszowie), a także benedyktynek (w Staniątkach), cysterek (w Trzebnicy), norbertanek (w Krakowie, Imbramowicach i Czarnowąsach). Własne księgozbiory posiadały zakony żebracze; ze skąpych materiałów źródłowych są znane tylko: dominikanów (w Krakowie, Lublinie, Sieradzu, Gdańsku i Wrocławiu) i franciszkanów (w Braniewie, Kłodzku, Krakowie, Nysie, Toruniu, Zgorzelcu). B.k. gromadziły księgozbiory z zakresu prawa kanonicznego, duszpasterstwa, filozofii, teologii. Wynalezienie druku w XV w., wzrost zamożności społeczeństwa i zamiłowanie do książek, spowodowały w XVI w. największy rozwój bibliotek; wzbogacano księgozbiory średniow. i tworzono nowe. Biblioteki kapitulne powiększały swoje zbiory dzięki zapisom ofiarodawców, np. we Fromborku (M. Kopernika), Gnieźnie, Krakowie, Płocku, Poznaniu, Włocławku. Nakaz soboru trydenckiego, dotyczący zakładania seminariów duchownych, i powstanie zakonów szkolnych przyczyniły się do tworzenia nowych księgozbiorów. Najzasobniejsze biblioteki jezuickie powstały: w Braniewie, Krakowie, Poznaniu, Wilnie (Akad. Wileńska); zasobnością wyróżniały się biblioteki pijarów i misjonarzy św. Wincentego à Paulo. Bogate zbiory miało wielu biskupów, np.: M. Drzewicki, E. Ciołek, A. Krzycki, J. Lubrański, P. Tomicki, J. Dandyszek, S. Karnkowski, J.H. Rozrażewski. W bibliotekach klasztornych zaczęto tworzyć przepisy regulujące przechowywanie, katalogowanie i wypożyczanie zbiorów. Gromadzono dzieła z różnych dziedzin, ale przede wszystkim do celów dydaktyczno-wychowawczych i duszpasterskich. Dobrze prosperowały biblioteki protestanckie, m.in. zał. pod koniec XVI w. przy gimnazjum w Toruniu. W 1. poł. XVII w. nastąpiło zahamowanie rozwoju b.k., spowodowane obniżeniem poziomu szkolnictwa, wydawnictw krajowych, zerwaniem kontaktów z wydawnictwami z Zachodu oraz zniszczeniem księgozbiorów przez najazdy szwedzkie. Od 2. poł. XVII do pocz. XVIII w. trwał najtrudniejszy okres dla kośc. księgozbiorów. W VIII 1747 A.S. i J.A. Załuscy zał. w Warszawie największą przedrozbiorową bibliotekę. Przyczyną przemieszczania, a często zniszczenia wielu zbiorów kośc. była kasata jezuitów (1773), sekularyzacja klasztorów (1781 w Galicji, 1840 w zaborze pruskim, po 1863 w Królestwie Pol.) oraz reorganizacja diecezji pol. w XIX w.; 1819 zlikwidowano najbogatsze klasztory, a wraz z nimi ich księgozbiory, np. na Świętym Krzyżu, w Hebdowie, Miechowie. Tworząc centralne biblioteki seminaryjne, włączano do nich biblioteki kapitulne, parafialne, częściowo zakonne. Najstarsze biblioteki seminaryjne powstały np. w: Gdańsku, Gnieźnie, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Nysie, Płocku, Poznaniu, Przemyślu, Sandomierzu, Tarnowie, Warszawie, Włocławku i Wrocławiu. Grabieże najeźdźców i zaborców spowodowały, że księgozbiory kośc. znalazły się w Berlinie, Królewcu, Petersburgu, Moskwie i na terenie Szwecji. Bogate księgozbiory posiadały zakony żeńskie, od dawna osiadłe na ziemiach pol., np. klaryski w Starym Sączu. Powstałe w XIX w. zakony żeńskie pieczołowicie zaczęły gromadzić księgozbiory, przede wszystkim z zakresu duchowości. Do b.k. zalicza się również zbiory wyższych uczelni teologicznych — KUL, Papieskiej Akad. Teologicznej, Uniw. Kard. S. Wyszyńskiego. Istnieją też liczne biblioteki parafialne i dekanalne, które gromadzą książki o charakterze rel. i popularnonaukowym.

Ryszard Skrzyniarz

Bibliografia

M. Hornowska, H. Zdzitowicka-Jasieńska Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1947;

A. Vetulani Krakowska biblioteka katedralna w świetle swego inwentarza z r. 1110, „Slavia Antiqua” 1953 t. 4;

A. Świerk Średniowieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, Wrocław 1965;

J. Rył Biblioteka katedralna w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1976 t. 32–33;

M. Pidłypczak-Majerowicz Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII–XVIII wieku, Wrocław 1996.