prasa
 
Encyklopedia PWN
prasa
[łac. presso ‘tłoczę’],
ogół druków o charakterze informacyjnym i regularnej częstotliwości ukazywania się, obejmujący wszystkie rodzaje periodyków, tj. dzienniki, gazety, tygodniki, miesięczniki, kwartalniki, półroczniki i roczniki, w potocznym znaczeniu dzienniki i gazety (p. codzienna o treści ogólnej) oraz tygodniki (czasopisma) o treści ogólnej.
Rodzaje p. są wyodrębniane zwykle na podstawie następujących kryteriów: częstotliwości ukazywania się (dzienniki, tygodniki, miesięczniki itd.), nakładu (niskonakładowa, masowa), zasięgu (lokalna, regionalna, ogólnokrajowa, międzynar.), wydawcy i właściciela (rządowa, partyjna, niezależna), światopoglądu (konserwatywna, liberalna, socjalist., rel.), tematyki (kult.-społ., sport., ekon., film.), adresata (młodzież., kobieca, dla mężczyzn), jakości (dzienniki prestiżowe, czasopisma opinii, p. bulwarowa, sensacyjna), funkcji społ. (informacyjna, publicyst., rozrywkowa, satyr., ogłoszeniowa).
Powstanie p. (przeł. XVI i XVII w.) było związane ze wzrastającym popytem na informacje zarówno natury polit., jak i handl.-gosp., podnoszeniem się poziomu oświaty, formowaniem się sieci stałych połączeń pocztowych, rozwojem drukarstwa i urbanizacją. Prefiguracją p. były rękopiśmienne prymitywy prasowe (awizy, nowiny), okazjonalne i nieperiodyczne druki ulotne rejestrujące wydarzenia uchodzące za ważne (np. kampanie wojenne). W XVII w. w krajach zachodniej Europy powstały pierwsze informacyjne druki periodyczne (Holandia — „Nieuwe Tijdinge”, Anglia — „The Weekly News”, Francja — „La Gazette”, Polska — „Monitor Polski” (1661), Hiszpania — „La Gaceta de Madrid”; w pocz. XVIII w. w Stanach Zjedn. — „The Boston News-Letter”. Rozwój druków informacyjnych postawił kwestię wolności wypowiedzi, która odtąd nieustannie będzie towarzyszyć dziejom p.; w Anglii już 1644 problem ten poruszył J. Milton (Aeropagitica: A speech...), J. Lock (Two Treaties of Government 1690), we Francji problem był dyskutowany od poł. XVIII w. (Ch. Lamoignon de Malesherbes 1759, J. de Condorcet, w okresie poprzedzającym rewolucję fr. m.in. V. Mirabeau Sur la liberté de la presse... 1788). Koniec XVIII w. przyniósł prawne gwarancje wolności p. we Francji za sprawą Deklaracji praw człowieka i obywatela (1789), a następnie Konstytucji z 1791. W Stanach Zjedn. wolność słowa i druku została zawarta w pierwszej poprawce do Konstytucji (1791). Zdobywanie przez p. gwarantowanego prawem zakresu swobód nie oznaczało rezygnacji państwa z różnorakich form kontroli, na który składały się: system koncesyjny, wysoki podatek prasowy (w Wielkiej Brytanii Stempel Act, zw. podatkiem od wiedzy), cenzura prewencyjna, odpowiedzialność karna redaktorów i wydawców, ograniczenie dostępu do informacji. Nie zahamowało to jednak wzrostu znaczenia p. oraz jej rozwoju gatunkowego; w 2. poł. XVII w. pojawiły się pewne periodyki nauk. („Philosophical Transactions”), w XVIII w. czasopisma typu magazynowego oraz moralizatorskie (tzw. moralne) — ang. „Spectator” 1711–14, nauk., lit., poświęcone zagadnieniom gosp., oraz dzienniki (ang. „The Daily Courant” 1702, pierwsza gazeta codzienna, „The Daily Post” 1719, fr. „Journal de Paris” 1777, ang. „The Times” 1785, który szybko zyskał opinię gazety rzetelnej i dobrze poinformowanej). W wyniku rosnącego zapotrzebowania na szybką informację od pocz. XIX w. dzienniki ogólnoinformacyjne zaczęły zyskiwać na znaczeniu i dominować nad czasopismami. Wykształcały się jednocześnie gat. wypowiedzi dziennikarskiej (artykuł wstępny, komentarz, felieton). Dzięki powstaniu agencji informacyjnych (Havas 1835, Associated Press 1848, Wolff 1849, Reuter 1851, a także Stefani, United Press Association) i nowym połączeniom komunik. (telegraf, który zastąpił wykorzystywane dotychczas do przenoszenia informacji gołębie pocztowe) p. zyskiwała dostęp do coraz większej liczby informacji i możliwość szybszej reakcji. Istotnym źródłem dochodu p. stały się ogłoszenia i reklamy, natomiast rozwój techniki działał na rzecz jej uatrakcyjnienia graficznego (ilustracje, następnie fotografie) i pozwalał sprostać rosnącemu popytowi.
W XIX w. na rzecz p. działało kształtowanie się demokracji parlamentarnej, rozwój ruchów o charakterze nar., poszerzenie praw wyborczych, a także postęp techn. (pospieszna maszyna drukarska, rotacyjna maszyna drukarska, raster, rotacyjny druk wklęsły) i powstawanie dużych aglomeracji miejskich. Pojawienie się czytelnika niezamożnego i na ogół słabo wykształconego, szukającego w p. nie tylko informacji, ale i rozrywki przyczyniło się do powstania tzw. taniej p., będącej prefiguracją p. masowej; w latach 30. XIX w. pojawiła się ona we Francji i Stanach Zjedn. („The New York Sun” 1833, „The New York Morning Herlad” 1835), a w latach 50. w Wielkiej Brytanii („The Daily Telegraph” 1855), dając impuls do formowania się masowej p. sensacyjnej (zw. także brukową bądź rewolwerową), nastawionej na zysk, utrzymującej się z reklam i oferującej odbiorcy to czego oczekuje, nie tylko informacji o charakterze ogólnym, ale także plotki, przeglądów wydarzeń kryminalnych, sensacyjnych, obyczajowych oraz uznawanych za niezwykłe bądź niewytłumaczalne. W 1896 A. Harmsworth zał. w Londynie „The Daily Mail”, jeden z pierwszych masowych dzieników w Europie, którego nakład w ciągu 4 lat wzrósł z 200 tys. do 1 mln egzemplarzy. Od bohatera drukowanych w amer. dziennikach komiksów, ubranego na żółto chłopca (Yellow Kid), p. tę przyjęło się nazywać żółtą; cechą szczególną dziennikarstwa, którym się posługiwała, było przyciąganie uwagi odbiorcy krzykliwymi nagłówkami i prezentowanie materiału epatującego czytelnika (wg fr. zasady sang a la une ‘krew na pierwszą stronę’).
W 2. poł. XIX w. w Stanach Zjedn. i zachodniej Europie pojawili się tzw. baronowie prasowi, twórcy i właściciele koncernów, których dzienniki i czasopisma zdobywały wpływ nie tylko na odbiorców, m.in. przez kreowanie faktów przyciągających uwagę (wyprawy geogr., zawody sport.), ale także sferę polityki (R. Hearst, A. Harmsworth, J.G. Bennett). Rynek p. stał się obszarem zaciekłej konkurencji, rezultatem czego był m.in. spadek cen. Wzrost nakładów i zysków osiąganych przez wydawców powodował proces koncentracji p., tzn. skupiania w obrębie jednego przedsiębiorstwa wydawniczego wielu tytułów, co pozwalało na minimalizację kosztów przy wzroście zysków; tzw. koncentracja pozioma prowadziła do skupienia w jednym przedsiębiorstwie możliwie jak największej liczby tytułów, a koncentracja pionowa sprowadzała się do opanowania procesu produkcji, druku i dystrybucji. Skutkiem tego zjawiska był spadek ogólnej liczby tytułów w skali kraju, przy znaczącym wzroście nakładów; np. jeśli w USA 1900 ukazywało się 2190 dzienników, to 1940 wychodziło ich 1878, podobne zjawisko występowało np. we Francji, gdzie 1901 istniało ok. 400 dzienników, a w końcu lat 30. ok. 230. Efektem koncentracji, który uznawano za zagrażający demokracji, była zmniejszająca się liczba czasopism konkurencyjnych. W 1880 w USA w ponad 60% miejscowości, w których ukazywała się p., istniały tytuły konkurujące ze sobą, 1940 miejscowości takie stanowiły tylko 13%. Jednocześnie niektórzy z wielkich wydawców (J. Pulitzer) podejmowali działania na rzecz rozwoju dziennikarstwa (szkolnictwo wyższe, nagrody wyznaczające standardy profesjonalizmu) oraz łożyli na cele publiczne. Reakcją na rozwój p. sensacyjnej było powstawanie tzw. dzienników prestiżowych (ich dewizą stało się hasło „zamiast rozrywki — informacja”), których pozycję, przy nakładach z reguły niższych niż tytułów sensacyjnych, wyznaczała niezależność, wiarygodność, rzetelność informacji i wysoki poziom publicystyki, a z czasem także międzynar. zasięg („The New York Times” 1851, „The Washington Post” 1877).
W 2. poł. XIX w. w zachodniej Europie pojawiły się periodyki partyjne, objaw kształtowania się zróżnicowanej sceny politycznej. Zjawisko to nie spowodowało upartyjnienia p., niemniej jednak niektóre dzienniki będące organami partii polit. (np. „L’Humanite,” zał. 1904 jako pismo socjalist., od lat 20. organ FPK, wł. „L’Unita”, 1924) zaczęły odgrywać znaczącą rolę, choć większymi wpływami dysponowały dzienniki i tygodniki o określonym zabarwieniu polit. (liberalne, konserwatywne, lewicowe), wolne jednak od uzależnień wobec partii i stronnictw politycznych. Z czasem znaczeniu dzienników ogólnoinformacyjnych dorównywać zaczęła p. o skonkretyzowanej tematyce, poświęcona zagadnieniom finansowym, ekon. i gosp. („The Wall Street Journal” 1889).
W końcu XIX w. obszarem dynamicznego rozwoju p. stała się Azja (Japonia). W Europie i USA w pocz. XX w. pojawiła się odmiana p. masowej, produkowana według zasady „wiedzieć to dobrze — widzieć to lepiej”; stanowiły ją tabloidy, tytuły operujące zwiększoną liczbą ilustracji (dochodzącą do połowy ogólnej objętości) oraz skomprymowaną dawką informacji (podawaną czytelnikowi w pigułkach), łatwe do przyswojenia dla odbiorcy nie mającego dotąd kontaktu z p. ( w Wielkiej Brytanii „Daily Mirror” 1903, „The Sun”, we Francji „Paris-Soir”, „France-Soir”, w USA „The New York Daily News” 1919, w Niemczech „Bildzeitung”). Możliwości techn. oraz stale rosnąca chłonność rynku sprawiły, że od lat 20. XX w. coraz większą popularnością cieszyły się magazyny informacyjne, służące tzw. dziennikarstwu interpretacyjnemu, mającemu ambicję objaśniania różnorakich zjawisk współczesności i ilustrującemu je reporterską fotografią. Do najpopularniejszych w USA tygodników i magazynów ilustrowanych należały: „Time” (1923), „Newsweek” (1933), „Life” (1936), „Look” (1937), „US News & World Report” (1948); wielką poczytnością cieszył się magazyn „Reader’s Digest” (1922), który uruchomił edycje pozaamerykańskie. W Wielkiej Brytanii sukcesy odnosiły tzw. pisma niedzielne, czyli tygodniki ukazujące się w niedzielę („The News of the World”, „The People”, z których każdy w latach 30. ukazywał się w nakładzie ok. 3 mln egz.); we Francji popularność zdobył magazyn „Paris-Match”. Po I wojnie świat., w krajach demokr., mimo wzrostu znaczenia państwa, p. zdołała utrzymać niezależność i bezwzględnie już, biorąc pod uwagę skalę jej oddziaływania, stać się instytucją uznawaną za tzw. czwartą władzę (pojęcie to pojawiło się w końcu XVIII w.), następną po władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, zachowującą z jednej strony wpływ na sferę polityki i zachowania polityków, z drugiej zaś na postawy, gusta i sposób myślenia swoich odbiorców. Na ogół stabilizacji uległa wówczas terytorialna struktura p., która w poszczególnych krajach kształtowała się różnie w zależności od tradycji kult. oraz specyfiki lokalnej (system dominacji p. regionalnej nad ogólnokrajową bądź na odwrót).
Funkcji reprezentanta opinii p. pozbawiona została w państwach totalitarnych (m.in. ZSRR, Włochy, III Rzesza), w których pełniła funkcję w pełni zależnego i kontrolowanego przez władze instrumentu indoktrynacyjnego współtworzącego aparat propagandowy. Totalitarny model p., podobny we wszystkich totalitarnych wersjach ustrojowych, charakteryzował się omnipotencją technik kontroli (łączne stosowanie drobiazgowej cenzury prewencyjnej oraz represyjnej), schematyzacją prezentowanych treści opartych na biało-czarnej wizji rzeczywistości, agresywnością wobec oficjalnego wroga (rasowego, klasowego, ideowego), urzędowością języka i kreowaniem kultu przywódców partii i państwa. Prowadziło to do jej nikłej atrakcyjności, a także typologicznej unifikacji wynikającej z podobieństwa funkcji pełnionych przez ogół wydawnictw periodycznych. W ustrojach totalitarnych, w których państwo było faktycznym wydawcą większości tytułów, występował szczególny rodzaj koncentracji p. (zmniejszanie liczby tytułów gazet i czasopism, m.in. przez ich łączenie i skokowy wzrost nakładów, które przy niskiej cenie miały zapewnić jej wszechobecność i ogólną dostępność). We wszystkich krajach totalitarnych zasadniczą rolę odgrywał dziennik monopartii („Prawda”, „Trybuna Ludu” w okresie stalinowskim, „Völkischer Beobachter”), którego oceny, komentarze i interpretacje uchodziły za oficjalne i obowiązujące odbicie aktualnej polityki władz, stając się tym samym wzorem dla innych dzienników i czasopism.
W 1939–45 w państwach okupowanych przez III Rzeszę rozwinęła się na niespotykaną wcześniej skalę p. tajna (znana od XIX w.), która cechowała się znacznym upolitycznieniem zawartości, przystępnym poziomem umożliwiającym odbiór każdemu (często przypadkowemu) odbiorcy, na ogół tygodniową i większą częstotliwością ukazywania się, stosunkowo niskimi nakładami, bezpłatnością, niedoskonałością techniczną. Powstanie p. tajnej na terenach okupowanych było zazwyczaj reakcją na tzw. p. gadzinową, wyd. przez okupanta w języku, którym posługiwała się ludność terenów podbitych, będącą w istocie odmianą p. totalitarnej. Po II wojnie świat. gwarancja wolności p. stała się normą obecną w ustawach zasadniczych krajów demokr. (zapisy takie zawierały także fasadowe i nie przestrzegane ustawy zasadnicze krajów totalitarnych, m.in. Konstytucja PRL z 1952) oraz w dokumentach o charakterze międzynar., np. art. 10 Europejskiej konwencji praw człowieka (1950), przede wszystkim zaś Powszechna deklaracja praw człowieka ONZ (1948), której art. 19 gwarantował prawo do wolności opinii i wyrażania jej, a także swobody „poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów wszelkimi środkami”.
Po zakończeniu II wojny światowej w państwach zachodniej Europy zaznaczył się dynamiczny rozwój p. mierzony wzrostem nakładów, liczby tytułów oraz jej zróżnicowaniem merytorycznym; było to spowodowane m.in. szybko rosnącym poziomem zamożności społeczeństwa. Na nowo zostały ukształtowane demokr. systemy prasowe w Niemczech i we Włoszech, gdzie powstały stojące na wysokim poziomie dzienniki informacyjne oraz wysokonakładowe tygodniki i magazyny informacyjne. W Europie i Stanach Zjedn. rozwinęła się gama czasopism tematycznych (np. prasa sport., motoryzacyjna), a także kierowanych do określonego odbiorcy (np. kobieca, młodzież.). Problemem pozostała skłonność do koncentracji p., w latach 90. procent rynku dzielony między 2 wydawców wynosił w Austrii 68%, Wielkiej Brytanii 58%, Danii 48%, Francji 35%, Niemczech 29%. W niektórych krajach zjawisku nadmiernej koncentracji usiłuje się zapobiegać na drodze prawnej (Francja, Włochy, Niemcy). Oprócz dominujących dotychczas państw zachodnioeur. i USA w 2. poł. XX w. ważnym rynkiem p. stała się Azja. W Chinach w końcu lat 90. ukazywało się 10 tys. dzienników i czasopism, jap. dziennik „Yomiuri Shimbun” osiągał łączny nakład 14 mln egz., a „Asahi Shimbun” 12 mln egz., w Indiach ukazywała się największa w świecie liczba tytułów dzienników i czasopism (ponad 23 tys.). Pod koniec XX w. najwięcej tytułów dzienników ukazywało się w Europie (ok. 2600), Azji (ok. 2500), Ameryce Północnej (ok. 2200), natomiast w Ameryce Południowej — 760, Afryce — 160; w tym samym czasie do krajów o największym stopniu rozwoju p. (mierzonego liczbą egzemplarzy na 1000 mieszk.) należały: Hongkong (632), Japonia (587), Szwecja (533), Szwajcaria (436), Rosja (400), W. Brytania (395), Niemcy (390), Nowa Zelandia (390), Korea Południowa (324), Izrael (261).
W 2. poł. XX w. p. uległa procesowi internacjonalizacji, będącego efektem międzynar. zasięgu oddziaływania koncernów medialnych. Najczęściej podawanym przykładem tego zjawiska jest konglomerat medialny R. Murdocha (News Corporation) działający w USA, Wielkiej Brytanii, Australii i krajach Pacyfiku, który jest właścicielem m.in. dzienników: „The Times”, „The Sun” (W. Brytania), „New York Post”. W końcu XX w. upowszechniła się codzienna p. bezpłatna, np. „Metro”, zał. przez J. Stenbecka, ukazujące się w 16 stolicach europejskich. O ile na kondycję p. nie wpłynęło pojawienie się radia, o tyle telewizja okazała się być zagrożeniem dużo poważniejszym, obnażając naturalne w porównaniu z tym medium słabości funkcjonalne p., przede wszystkim powolność działania i wynikający z tego brak możliwości natychmiastowego reagowania oraz uzależnienie od newralgicznej i zarazem drogiej (do 40 % ogólnych kosztów) dystrybucji. Na przeł. lat 80. i 90. pojawiły się w związku z tym opinie, że p. znalazła się w najtrudniejszej sytuacji od czasów swego powstania. Dowodem był systematyczny spadek nakładów p. codziennej, który w połowie lat 80. wynosił: w Szwajcarii 9%, Wielkiej Brytanii ok. 8%, krajach skand. ok. 2% (w krajach UE o ok. 2%). Formy obrony wydawców p. sprowadzały się do sugestii dotyczących ograniczenia czasu emisji reklam w telewizji oraz korzystanie z osiągnięć postępu techn. (łączność satelitarna umożliwiająca m.in. przekazywanie kolumn dzienników na duże odległości, komputeryzacja składu i druku, rozwój agencji informacyjnych, bazy danych). Od końca XX w. kwestionowana bywa także kontrolna funkcja p. i wynikająca z niej, niejako naturalna, opozycja wobec świata polityki. Pojawiają się opinie, że p., podobnie do innych mediów, staje się częścią segmentu usług, konwencjonalnie traktując swoją rolę tzw. czwartej władzy. I te opinie można uznać za nie mające w pełni uzasadnienia; dla sporej liczby odbiorców eur. p. prestiżowa: „The Times”, „International Herlad Tribune” (260 tys. prenumeratorów w 80 krajach), „Le Figaro”, „Le Monde”, „Neue Zürcher Zeitung”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”), pozostaje bardziej wiarygodnym źródłem informacji niż telewizja, a poszczególne tytuły bądź ogół p. nadal dysponują wpływem na świat polityki, posiadając wolę i zdolność jego kontroli. W krajach środkowoeur. rolę taką odgrywa najpoważniejszy (po 1989) dziennik regionu „Gazeta Wyborcza”. Poprzez obronę niezależności p., formułowanie założeń etyki zaw. oraz prawa dostępu do informacji na rzecz jej jakości i wiarygodności działają organizacje dziennikarskie oraz pokrewne (m.in. Rady Prasowe) stojące na straży praw i obowiązków dziennikarzy.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia