Gutenberg Johannes

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gutenberg Johannes , właśc. J. Gensfleisch zum Gutenberg , ur. ok. 1400, zm. 3 II 1468,

niemiecki mincerz i specjalista od obróbki metali, wynalazca druku i pionier drukarstwa.

Urodził się około 1400. Johannes był najmłodszym synem patrycjusza mogunckiego Friele Gensfleisch zur Laden i Else Wirich; nazwisko Gutenberg przybrał od nazwy rodzinnego domu. Był złotnikiem i szlifierzem drogich kamieni, biegłym też w zakresie mincerstwa i obróbki metali, co — podobnie jak związana z tymi umiejętnościami wiedza — miało niewątpliwie znaczenie dla kształtu stworzonej przez niego techniki drukarskiej. W 1428 — w związku z konfliktem między patrycjatem a cechami — opuścił Moguncję, powrócił tam dopiero około 1448 i wówczas dokonał najistotniejszego przełomu, adaptując do drukarstwa prasę śrubową, znaną od starożytności (wtedy wyciskano nią sok z owoców i oliwę), a w jego czasach używaną już w dziedzinach pokrewnych drukarstwu — papiernictwie i introligatorstwie.

Wynalazek Gutenberga

Już użycie prasy każe uznać Gutenberga za twórcę druku w postaci, która doprowadziła do europejskiej rewolucji informacyjnej (i naukowej), bez względu na to, czy wiedział o wcześniejszych dalekowschodnich i europejskich prekursorach drukarstwa. A na metodę drukowania wynalezioną przez Gutenberga składały się także inne istotne elementy. Przede wszystkim sposób odlewania czcionek za pomocą jednej specjalnej formy (było to ważne, gdyż litery w druku, a więc także czcionki zajmują rozmaitą ilość miejsca) — złożonej z dwóch części mających kształt litery L, które można było swobodnie względem siebie przesuwać. Forma była zamykana matrycą z metalu, w której był wybity sztancą negatyw odpowiedniej litery (czcionki rozmaitych liter musiały być różnej szerokości i jednakowej długości, żeby uzyskać równe wiersze druku). Dochodziły do tego różnorodne sposoby zespalania zapewniające zwartość składu (np. rowki i występy na bocznych ściankach sąsiednich czcionek) oraz zastosowanie tzw. justunku, czyli materiału nie odbijanego, pozwalającego zachować odstęp pomiędzy wierszami i wyrazami. W wyniku tego każda z jego czcionek mogła być wielokrotnie użyta i pasowała do innej. Uzyskał więc właściwie pełną wymienność części na wiele lat przed wprowadzeniem jej do praktyki przemysłowej. Gutenberg opracował również specjalny stop drukarski (ołowiu z domieszką cyny, cynku i być może antymonu), który nie przylepiał się do ścian formy, ani do matrycy. Niewątpliwie przydała mu się w tych realizacjach posiadana wiedza rzemieślnicza. Opracował także optymalną farbę drukarską, będącą mieszaniną sadzy i oleju lnianego, która pozostawała w użyciu aż do XIX w. Cały ten przemyślny system można uznać za jeden z pierwszych przykładów racjonalnej organizacji pracy.

Wydrukowane dzieła

Po długoletnich przygotowaniach Gutenberg wydrukował w latach 1452–55 Biblię 42-wierszową — arcydzieło sztuki typograficznej, korzystając z 290 odrębnych znaków (liter i ich form obocznych oraz znaków przestankowych), których krój wzorował na gotyckiej teksturze. Nakład Biblii wynosił około 150 egzemplarzy tłoczonych na papierze (1 egzemplarz w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie) i ok. 30 egzemplarzy na pergaminie. W 1457 ukazał się Psałterz moguncki, firmowany przez współpracownika mistrza — J. Fusta, i ucznia — P. Schöffera, było to jednak, jak się przypuszcza, przynajmniej częściowo dzieło przygotowane przez Gutenberga. Zapewne Gutenberg znacznie wcześniej wydrukował jeszcze, z pomocą m.in. H. Keffera, niewielkie książki, m.in.: Ars minor Donata, 31-wierszowy list odpustowy, Kalendarz turecki na rok 1455, tzw. Kalendarz astronomiczny (ok. 1457–1458). Do nie wyjaśnionych zagadek należy jego hipotetyczny udział w druku dzieła J. Balbusa Catholicon w Moguncji (1460). Nowe badania wykazały, że egzemplarze Catholiconu (z tą samą datą) w rzeczywistości reprezentują 3 wydania: 1460, około 1469 i 1472. Są one identyczne pod względem składu drukarskiego i zostały prawdopodobnie odbite nie za pomocą czcionek, lecz z tzw. bloczków, obejmujących zawsze 2 wiersze tekstu.

Dalsze losy

O dalszych losach Gutenberga, po utracie 1455 stworzonego przez siebie warsztatu drukarskiego na rzecz Fusta (który nadal go prowadził z pomocą Schöffera), niewiele wiadomo, poza tym, że od 1465 należał do dworu arcybiskupa Moguncji, Adolfa von Nassau, zapewne zajmując się wciąż techniką drukarską, o czym świadczy pozostały po jego śmierci sprzęt. Gutenberg zmarł 3 II 1468 w Moguncji.

Wielokrotnie od XVI w. obchodzono jubileusze poświęcone Gutenbergowi, a 1900 otwarto w Moguncji jego muzeum (od 1962 pod nazwą Weltmuseum der Druckkunst).

Już za życia Gutenberga powstały i prosperowały oficyny typograficzne także poza Moguncją — w Strasburgu (1458), Bambergu (1460), Kolonii (1465), Subiaco we Włoszech (1465), Rzymie (1467), Augsburgu (1468) i Bazylei (1468). W 30 lat po wynalazku Gutenberga pracowały już 382 prasy drukarskie, z tego we Włoszech 236, w Niemczech 78, a 1500 aż 1050, z czego we Włoszech 532 (w samej Wenecji około 200), a w Niemczech 214. Był to żywiołowy początek druku nowoczesnego ze wszystkimi tego informacyjnymi, kulturalnymi, edukacyjnymi i społecznymi konsekwencjami.

Balbus Johannes, Catholicon, ok. 1482, Strasburg (Francja) — Biblioteka Diecezjalna im bpa Jana Bernarda Szlagi w Pelplinie

Gutenberg Johannes, karta pierwszej drukowanej Biblii, ok. 1455

Gutenberg Johannes, pomnik w Moguncji (Niemcy)