Polska. Literatura. Renesans

Polska. Literatura. Renesans

Złoty wiek w rozwoju polskiej literatury, należący do całokształtu zjawisk europejskiego renesansu. Jego charakter określił renesansowy humanizm, rozwijając antropocentryczne zainteresowania naturą ludzką i sytuacją człowieka w świecie oraz kreując, oparty na tradycji antyku, grecko-rzymski ideał piękna. Pierwszymi propagatorami nowych idei na gruncie polskim byli dyplomaci wysyłani na obce dwory oraz przybysze z innych krajów, głównie wędrowni humaniści jak F. Buonaccorsi zwany Kallimachem i K. Celtis. Przez dłuższy czas kultura średniowieczna i nowe tendencje współistniały ze sobą i wzajemnie się przenikały. Uwidoczniła to łacina — język średniowiecznego Kościoła, przystosowana do wyrażania nowych treści; wytworna i oczyszczona z naleciałości obowiązywała na studiach humanistycznych (większość ważnych dzieł powstała w tym języku) i dyplomacji; jednocześnie wywarła wpływ na ukształtowanie się języka polskiego, który z czasem ją wyparł. Niejednorodność tendencji cechowała także reformację; z jednej strony krytyczną wobec autorytetów, popierającą indywidualizację poglądów religijnych — z drugiej obciążoną średniowiecznym fanatyzmem, popadającą niekiedy w dogmatyzm.

Dzielony z Europą kult poezji rzymskiej zaznaczył się w rozwoju poezji łacińskiej, tworzonej w kręgach elity dworskiej (J. Dantyszek, M. Hussowski, K. Janicki, A. Krzycki). Początki i rozwój drukarstwa sprzyjały upowszechnianiu literatury, m.in. przekładów popularnych romansów średniowiecznych. Pionierami twórczości w języku polskim byli pisarze ze środowiska mieszczańskiego (zasłużeni tłumacze prozy — Jan z Koszyczek i B. Opeć, panegirysta Jagiellonów, S. Gąsiorek, zwany Kleryką), wyrażający niekiedy treści plebejskie i reformacyjne (Biernat z Lublina, autor Żywota Ezopa 1522). Ostre spory wyznaniowe podsycane przez kontrreformację; toczyły się jednak w warunkach tolerancji. Odwołania do mistycyzmu i filozofii neostoickiej wpłynęły na rozkwit literatury religijnej wypowiadającej się najpełniej w formach zapożyczonych jeszcze z minionej epoki, tzn. liryce religijnej, hagiografii itp. Powstały cenione przekłady Biblii, m.in. S. Murzynowskiego, J. Leopolity, J. Wujka (Biblie polskie), a także tłumaczenia Psałterza Dawidów — prozą, dokonane (1546) przez M. Reja i wierszowane (1579) przez J. Kochanowskiego; ponadto liczne kancjonały, postylle i zbiory kazań. Istotny wpływ na rozwój literatury rodzimej miało piśmiennictwo ariańskie głoszące idee wolności myśli i wyznania, a także walka szlachty o tzw. egzekucję praw. Dążenia szlachty znalazły bezpośredni wyraz w twórczości Reja (Zwierciadło 1568), epika i moralisty tego stanu; uprawiając różnorodne gatunki, przekształcił i unowocześnił średniowieczne misterium (Żywot Józefa 1545) i moralitet (Kupiec 1549).

Najwybitniejszym reprezentantem epoki renesansu był Kochanowski, znakomity liryk (Fraszki 1584, Pieśni 1586), który wyniósł poezję polską na szczyty artyzmu, łącząc ideały sztuki antycznej z problematyką filozoficzno-moralną (Treny 1580), patriotyzmem i poczuciem obywatelskim (Odprawa posłów greckich, wystawiona 1578; zarazem pierwsza i jedyna w Polsce tragedia renesansowa w duchu antycznym). Krytycyzmem społecznym i rodzajowością realizmu wyróżnili się 2 inni poeci: S.F. Klonowic (Flis 1595, Worek Judaszów 1600) i Sz. Szymonowic, inicjator polskiego sielankopisarstwa (nazwa gatunku od tomu jego Sielanek 1614); Szymonowic nawiązywał głównie do idylli Teokryta, zawierających realia wiejsko-pasterskie (sielanka realistyczna), w mniejszym stopniu do „kostiumowych”, konwencjonalnych bukolików Wergiliusza (sielanka konwencjonalna). Ten rodzaj twórczości uprawiali także m.in.: J. Smolik, J. Gawiński, H. Chełchowski, Kochanowski. Realizm renesansowy dochodził do głosu w doskonalącej się prozie (Ł. Górnickiego Dworzanin polski 1566) i dramaturgii (P. Cieklińskiego Potrójny 1597, tłumaczenie dzieła Plauta). W związku z walką o reformę państwa zrodziła się obfita literatura polityczna — polska i łacińska (S. Orzechowski, M. Kromer), europejski rozgłos zyskały łacińskie dzieła A. Frycza Modrzewskiego (Commentariorum de Republica emendanda 1554), W. Goślickiego (De optimo senatore 1568).

W późnym renesansie pojawiały się już dzieła zapowiadające epokę baroku, m.in. P. Skargi Żywoty świętych (1579) i Kazania sejmowe (1597), czerpiące z najbogatszego twórczo okresu kontrreformacji, czy Mikołaja z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (ok. 1580–1582), ceniona w teatrach XVII w. Na początku XVI w. na ziemiach wschodnich pojawiły się druki w języku staroukraińskim, ok. połowy XVI w. także cerkiewnosłowiański i starobiałoruskim; dotyczyły głównie obrony prawosławia. Do Polski docierały również publikacje w języku jidysz (1535 w Krakowie ukazał się zbiór przepisów postępowania dla kobiet w jidysz) i responsa rabinackie w języku hebrajskim.

Kochanowski Jan, Fraszki, karta tytułowa 1584