szkoła
 
Encyklopedia PWN
szkoła,
termin, którego treść ulegała wielowiekowej ewolucji: w starożytnej Grecji określano nim rozmowy myślicieli z uczniami na dowolne tematy, a także miejsce nauczania;
w czasach cesarstwa w starożytnym Rzymie termin ten (łac. schola) oznaczał już podstawową instytucję zajmującą się nauczaniem młodzieży. Współcześnie termin szkoła jest używany w wielu różnych znaczeniach, z których najpowszechniejsze to: 1) instytucja nauczająca, oświatowo-wychowawcza; 2) budynek, w którym się mieści taka instytucja; 3) wykształcenie osiągnięte w takiej instytucji; 4) system instytucji oświatowo-wychowawczych dających określone wykształcenie, szkolnictwo, ustrój szkolny w pewnym kraju; 5) kierunek w nauce, filozofii, literaturze itp., którego przedstawicieli łączą wspólne podstawowe poglądy i metody pracy twórczej (np. polska szkoła matematyczna, krakowska szkoła historyczna, szkoła kantowska w filozofii); 6) w sztuce szkoła artystyczna.
Pierwsze instytucje nauczające powstały w starożytnej Grecji: państwowe w Sparcie, prywatne w Atenach (nauka u gramatyka i kitarysty, u pedotryby w palestrze, u gimnazjarchy w gimnazjonie itp.). Uporządkowana organizacja szkoły o określonych programach — szkółki początkowe, gimnazja — pojawiła się w czasach hellenistycznych, a publiczny system szkół (elementarnych, gramatykalnych, retorycznych) w cesarstwie rzymskim. Szkoły średniowieczne, ze względu na poziom i program nauczania, dzieliły się na: trywialne (trivium) i kwadrywialne (quadrivium), ze względu na organizatora — na szkoły klasztorne, katedralne i parafialne, szkoły miejskie oraz pałacowe (zakładane na dworach panujących). W średniowieczu powstał także podstawowy typ szkół wyższych, uniwersytet. W epoce renesansu, reformacji i kontrreformacji oprócz szkół parafialnych pojawiły się szkoły szczebla średniego: gimnazja i gimnazja akademickie, organizowane głównie przez innowierców, oraz kolegia, prowadzone zwłaszcza przez katolickie zakony nauczające (jezuitów, oratorianów, pijarów i in.). W XVII i XVIII w. powstawały szkoły świeckie stanowe: akademie rycerskie — dla szlachty (np. w Polsce Szkoła Rycerska w Warszawie) i szkoły realne — dla mieszczan. Dla XVIII w. charakterystyczne były także próby organizowania i realizowania narodowych według planów „edukacji i instrukcji” przez określony system szkół (np. we Francji według projektu L.R. de La Chalotais’go a w Polsce za sprawą Komisji Edukacji Narodowej).
Nowoczesne systemy szkolne zaczęły się kształtować od czasów rewolucji francuskiej 1789–99; racje ideowe, polityczne, ekonomiczne, kulturalne i in. decydowały o konieczności upowszechniania oświaty, podnoszenia jej poziomu i większego różnicowania programów. W XIX w. rozwijało się ustawodawstwo szkolne, organizację szkół przejmowały w swoje ręce rządy poszczególnych państw; uformowała się charakterystyczna tzw. drabina oświatowa składająca się ze szkół elementarnych, średnich, zawodowych i wyższych.
Współczesny system szkolny obejmuje ustrój wszelkich typów szkół w określonym kraju; o zasadach powiązania tych szkół ze sobą, o ich uprawnieniach i dostępie do nich decyduje polityka oświatowa danego państwa, która w coraz większym stopniu uwzględnia kwestię dostosowania organizacji szkolnictwa do potrzeb kształcenia kwalifikowanych kadr do pracy w różnych dziedzinach gospodarki i kultury danego kraju; służą temu liczne reformy szkolne. Prawdziwie demokratyczny, tzw. jednolity ustrój szkolny charakteryzuje powszechność dostępu do szkół różnych typów (równość startu i równość szans oświatowych), drożność programowa pomiędzy poszczególnymi typami i szczeblami szkół (brak tzw. ślepych ulic szkolnych, czyli szkół nieuprawniających do dalszego kształcenia w innych szkołach), prawo i możliwość — jeśli zdolności ucznia na to pozwalają — dochodzenia do najwyższych szczebli „drabiny oświatowej”. W wielu krajach systemy szkolne cechuje nadal wewnętrzna dwoistość (różne typy kształcenia o różnych uprawnieniach), często sprzeczność pomiędzy formalnym prawem a faktyczną możliwością dostępu do szkół (np. wysokie opłaty).
Najważniejsze typy i rodzaje szkół we współczesnych ustrojach szkolnych można wyodrębniać według następujących kryteriów podziału: 1) ze względu na charakter programowy: szkoły ogólnokształcące, programowo jednolite lub sfurkowane (furkacja), oraz szkoły zawodowe; 2) ze względu na poziom (szczebel) wykształcenia: przedszkola (ogródki dziecięce, szkółki macierzyńskie), szkoły podstawowe (początkowe, elementarne, niższe, powszechne), obecnie, w zasadzie obowiązkowe, szkoły średnie (gimnazja, kolegia, licea, technika), szkoły wyższe, nadające stopnie i tytuły naukowe — uniwersytety, politechniki, akademie cywilne i wojskowe, wyższe szkoły specjalistyczne, instytuty, kolegia uniwersyteckie itp., oraz tzw. wyższe szkoły zawodowe — np. wyższe szkoły inżynierskie, wyższe szkoły nauczycielskie; 3) ze względu na wiek uczniów: szkoły dla dzieci i młodzieży oraz szkoły dla dorosłych; 4) ze względu na płeć uczniów: szkoły męskie, szkoły żeńskie oraz szkoły koedukacyjne; 5) ze względu na tryb nauczania: szkoły stacjonarne (dzienne), szkoły wieczorowe, szkoły zaoczne, szkoły korespondencyjne, szkoły eksternistyczne; 6) ze względu na organizatora i utrzymującego szkołę: szkoły państwowe, szkoły publiczne, szkoły miejskie (komunalne, municypalne), szkoły prywatne i in.; 7) ze względu na stosunek do religii: szkoły świeckie (laickie), szkoły wyznaniowe — nauczające w duchu określonego wyznania religijnego, lub szkoły międzywyznaniowe — z obowiązkową nauką religii dla każdego wyznania osobno; 8) ze względu na język wykładowy: szkoły narodowe, szkoły utrakwistyczne (utrakwizm).
W czasach najnowszych z jednej strony występuje radykalna krytyka instytucji szkoły, wszelkiej szkoły (prądy kontrkultury i hasło deskolaryzacji społeczeństwa — I. Illich i in., antypedagogika) jako instytucji nieuzasadnionej represji i manipulacji społecznej (szkoła zagubiła „integralnego człowieka”), z drugiej strony — poszukiwanie „nowych strategii oświatowych”, czego wyrazem są zwłaszcza międzynarodowe i krajowe raporty o stanie i rozwoju oświaty, oraz ruch tzw. szkół alternatywnych. Współczesne tzw. szkoły alternatywne, odbiegające od powszechnie przyjętych wzorów, realizujące własne, różnorodne projekty i założenia (np. szkoły otwarte, szkoły środowiskowe, szkoły ekologiczne; w Polsce tzw. szkoły lub klasy autorskie), kontynuują poszukiwania pedagogów z 1. połowy XX w.; przeciwstawiając się pedagogice autorytarnej, pragnęli oni uczynić szkołę miejscem twórczej aktywności dziecka (nowe wychowanie). Jednocześnie coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że w dzisiejszym świecie zmiennej cywilizacji jest niezbędne tzw. kształcenie ustawiczne (edukacja równoległa i permanentna przez całe życie).
Bibliografia
Sztuka nauczania, t. 2 Szkoła, red. K. Konarzewski, Warszawa 1991;
Z. Kwieciński Socjopatologia edukacji, Warszawa 1992;
R. Schulz Szkoła — instytucja — system — rozwój, Toruń 1992;
W. Feinberg, J.F. Soltis Szkoła i społeczeństwo, Warszawa 2000;
M. Dudzikowa Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia. Eseje etnopedagogiczne, Kraków 2001;
B. Śliwerski Program wychowawczy szkoły, Warszawa 2001.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Warszawa, gimnazjum w dzielnicy Gocław fot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Madagaskar, wiejska szkoła fot. M. Guzy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia