jezuickie szkolnictwo,
szkoły średnie (kolegia) i wyższe (akademie) prowadzone przez jezuitów;
jezuickie szkolnictwo
Encyklopedia PWN
pierwotnie ich celem było wychowanie moralne i rel. („uczona i wymowna pobożność”), a pośrednio — umocnienie pozycji Kościoła katol. i przeciwdziałanie reformacji. Jezuici przejęli system pedag. od istniejących kolegiów uniwersyteckich i gimnazjów, gł. od szkół Braci Życia Wspólnego, dostosowując go do własnych potrzeb. Ich szkoły były przeznaczone dla młodzieży szlacheckiej. Pierwsze kolegia jezuickie zaczęły powstawać w latach 40. XVI w., a wzorem stało się powołane 1550 Collegium Romanum. Szkolnictwo jezuickie opierało się na jednolitych zasadach organizacyjnych i programowych, które zostały skodyfikowane 1599 w Ratio atque institutio studiorum S.J. (Plan i urządzenie nauk Towarzystwa Jezusowego); wzorem gimnazjów humanist. kolegia realizowały program językowo-retoryczny, oparty na studiowaniu klas. tekstów łac. (jezuici pierwsi wprowadzili wypisy); dużą wagę przywiązywano do doskonałego opanowania przez ucznia języka łac. i sztuki wymowy. Ważną rolę kształcącą i wychowawczą odgrywał w szkołach jezuickich teatr szkolny. Z istoty i zadań zakonu wynikał prymat wychowania rel.; stosowane metody wychowawcze odwoływały się gł. do ambicji wychowanków (rozbudowany system współzawodnictwa), unikano natomiast kar fiz.; nauczyciele sprawowali stały nadzór nad młodzieżą i jej postawą religijną. Większość szkół stanowiły kolegia niższe (5-klasowe); kolegia wyższe (pełne) miały dodatkowe 2–3 klasy filozofii, a kandydatów do stanu duchownego kształciły w zakresie teologii. Jezuici pierwsi organizowali systematyczne kształcenie nauczycieli. Dążyli do objęcia swymi wpływami także szkolnictwa wyższego; zakładali własne uniw. (akad.), które jednak przeważnie miały tylko wydziały filoz. i teologiczne. Do poł. XVII w. jezuici zdobyli dominującą pozycję w szkolnictwie większości krajów eur., a także w Ameryce Południowej (1640 w samej Europie prowadzili 521 kolegiów). Po zwycięstwie kontrreformacji poziom szkół obniżał się; zapoczątkowany w XVIII w. proces ich reformowania przerwała kasata zakonu 1773; restytuowany 1814 nie wrócił do dawnej świetności na polu szkolnictwa; ponowny rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej.
W Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w. jezuici prowadzili większość szkół średnich. Pierwsze kolegia powstały w Braniewie (Collegium Hosianum, 1564), Pułtusku (1565) i w Wilnie (1569); 1772 na terenie Korony i Litwy jezuici prowadzili 56 kolegiów i 2 akad.: w Wilnie i we Lwowie (Uniwersytet Wileński, Uniwersytet Lwowski); zmierzali też do opanowania Akad. Krak., z którą toczyli długotrwałe spory o strefy wpływów. Program i organizacja kolegiów były zgodne z Ratio studiorum, choć poziom ich był zróżnicowany, a w XVII i na pocz. XVIII w. znacznie się obniżył; szkoły te cieszyły się wielką popularnością wśród szlachty, której ambicjom stanowym bezkrytycznie schlebiały. W XVIII w., pod wpływem prądów oświecenia, a także w rywalizacji z reformującym się szkolnictwem pijarskim, następowały istotne zmiany w programach nauczania szkół jezuickich; niektóre kolegia (m.in. we Lwowie, Warszawie, Poznaniu) osiągnęły wysoki poziom; rozwijały się w nich nauki mat., fizyka eksperymentalna, astronomia, uczono historii i języków nowoż.; wzrosła rola języka ojczystego; do wybitnych pedagogów szkół jezuickich należeli m.in.: J. Bielski, F. Bohomolec, A. Naruszewicz, G. Piramowicz, K. Wyrwicz. Po 1773 szkoły jezuickie przejęła Komisja Edukacji Nar.; zachowały się na terenach włączonych po I rozbiorze do Rosji i początkowo w Prusach; do 1939 działały gimnazja jezuickie w Chyrowie k. Sambora, Wilnie (od 1922) i Gdyni (od 1938). Podczas II wojny światowej działało w Starej Wsi k. Brzozowa najbardziej prężne na Podkarpaciu tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej. Obecnie jezuici prowadzą prywatne Liceum Ogólnokształcące w Gdyni, Akademię Katolicką w Warszawie oraz Akademię Ignatianum w Krakowie.
